ویژگی های بُرَیر بن خُضَیر
1 . قرآن شناسی
بُرَیر، از بزرگ ترین قرآن شناسان عصر خود در کوفه بوده است ، به گونه ای که وی «أقرأ أهل زمانه (بهترین قاری عصر خود) » و «سیّد القُرّاء (سرور قاریان)» شمرده شده است . گفتنی است که لقب «قاری»، در آن دوران ، به کسی اطلاق می شده که علاوه بر آشنایی با الفاظ قرآن و قرائت آن ، با مفاهیم قرآن و احکام آن نیز آشنایی داشته است .
2 . بصیرت کامل
بُرَیر ، به مبانی دینی خود ، اعتقادی راسخ ، و نسبت به حقّانیت راهی که در پیش گرفته بود ، بصیرت کامل داشت و از این رو ، در مناظره با یزید بن مَعقِل در روز عاشورا ، او را به مباهله دعوت کرد و با غلبه یافتن بر او ، دعایش به اجابت رسید و حقّانیت خود را اثبات نمود .
3 . پارسایی
یکی دیگر از ویژگی های بُرَیر ، پارسایی ، عبادت ، شب زنده داری و روزه داری است . در باره او گزارش شده است که : بُرَیر، از پارسایانی بود که روزها را روزه می گرفتند و شب ها را به نماز می ایستادند .
4 . سخنوری
وی از سخنوران توانا بود . سخنان وی در ذی حُسُم و هنگامی که سپاه کوفه ، مانع از رسیدن آب به اهل بیت امام علیه السلام شده بود، و نیز احتجاج او در روز عاشورا بر کوفیان به فرمان امام علیه السلام ، دلیل روشنی بر توانایی او در سخنوری است . همچنین ، وی با اجازه امام علیه السلام ، در موضوع آب با ابن سعد ، گفتگو کرد .
5 . البشاشه صباح یوم عاشوراءکان بریر وبسبب یقینه بالحیاه بعد الموت یتمتّع بسکینه خاصّه فی یوم عاشوراء عندما کان الإمام علیه السلام وأصحابه فی حلقه محاصره الأعداء وفی مقربه من الشهاده (1) ، وکان یتحدّث مع صدیقه عبدالرحمن بوجه بشوش ، وعندما اعترض علیه صدیقه علی ذلک قائلاً : یا بریر! أتضحک؟! ما هذه ساعه ضحک ولا باطل؟ أجابه بقوله : لقد علم قومی أنّی ما أحببت الباطل کهلاً ولا شابّاً، وإنّما أفعل ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه، فواللّه ، ما هو إلاّ أن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم بها ساعه، ثمّ نعانق الحور العین . (2) و استشهد فی یوم عاشوراء بعد أن خاض معرکه بطولیّه علی ید کعب بن جابر . (3) وجاء فی زیاره الناحیه المقدّسه : السَّلامُ عَلی یَزیدَ بنِ حُصَینٍ الهَمدانِیِّ المِشرَقِیِّ القاری ، المُجَدَّلِ بِالمَشرَفِیِّ . (4) وقد ورد اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا . (5)
1- .راجع : ص 72 (الفصل الأوّل / الترحاب بالشهاده) .
2- .راجع : ص 74 ح 1611 .
3- .ویقال : قاتله بحیر (بجیر) بن أوسی الضبی ؛ الفتوح : ج 5 ص 102 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 12 وراجع: هذه الموسوعه : ج6 ص204 ح 1680.
4- .وفی روایه المزار الکبیر «زید» بدل «یزید» وفی مصباح الزائر «بریر بن خضیر» ولیس فیه «بالمشرفی» راجع : ج 12 ص260 القسم الثالث عشر/ الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال ) . .
5- .وفیها «بریر بن خضیر» راجع: ج 12 ص118 القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أول رجب) . .
5 . خنده رویی در صبح عاشورا
بُرَیر ، همان کسی است که به دلیل یقین به زندگیِ پس از مرگ ، در صبح عاشورا ، هنگامی که امام علیه السلام و یارانش در حلقه محاصره دشمن بودند و فاصله ای با شهادت نداشتند ، از آرامش خاصّی برخوردار بود و با دوست خود ، عبد الرحمان ، با چهره ای خندان ، گفتگو می کرد . دوستش به وی ایراد گرفت و گفت : ای بُرَیر ! می خندی ؟! الآن ، نه وقت خنده است ، و نه کار بیهوده . بُرَیر ، در پاسخ وی گفت : قوم من می دانند که من ، نه در جوانی و نه در پیری به کار بیهوده علاقه مند نبوده ام . این کار را برای خجستگی آنچه برایمان اتّفاق می افتد ، می کنم. به خدا سوگند ، جز این نیست که ما با این گروه ، با شمشیرهایمان رویارو می شویم و ساعتی را با آنها می جنگیم و سپس با حور العین ، هماغوش می گردیم . وی در روز عاشورا ، پس از نبردی دلیرانه ، به وسیله کعب بن جابر ، به شهادت رسید . (1) در «زیارت ناحیه» آمده است : سلام بر یزید (2) بن حُصَین هَمْدانی مِشرَقی قاری که با [ شمشیرِ ] مَشرَفی ، زده شد ! نام او در «زیارت رجبیّه» هم آمده است . (3)
1- .در برخی نقل ها آمده است : قاتل او بحیر (/ بجیر) بن اوس ضَبّی بود.
2- .در زیارت ناحیه به روایت المزار الکبیر، «زید» به جای «یزید» آمده و در روایت مصباح الزائر، «بریر بن خضیر» آمده و عبارتِ «با [شمشیر ]مشرفی» نیامده است.
3- .در زیارت رجبیه، نام وی «بریر بن خضیر» آمده است.
الأمالی للصدوق عن عبد اللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین عن أبیه عن جدّه [زین العابدین] علیهم السلام :بَرَزَ ... بُرَیرُ بنُ خُضَیرٍ الهَمدانِیُّ ، وکانَ أقرَأَ أهلِ زَمانِهِ ، وهُوَ یَقولُ : أنَا بُرَیرٌ وأبی خُضَیرُلا خَیرَ فیمَن لَیسَ فیهِ خَیرُ فَقَتَلَ مِنهُم ثَلاثینَ رَجُلاً ، ثُمَّ قُتِلَ رِضوانُ اللّهِ عَلیهِ . (1)
الملهوف :خَرَجَ بُرَیرُ بنُ خُضَیرٍ وکانَ زاهِدا عابِدا ، فَخَرَجَ إلَیهِ یَزیدُ بنُ مَعقِلٍ ، وَاتَّفَقا عَلَی المُباهَلَهِ إلَی اللّهِ فی أن یَقتُلَ المُحِقُّ مِنهُمَا المُبطِلَ ، فَتَلاقَیا فَقَتَلَهُ بُرَیرٌ ، ولَم یَزَل یُقاتِلُ حَتّی قُتِلَ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ . (2)
تاریخ الطبری عن أبی مخنف عن یوسف بن یزید عن عفیف بن زهیر بن أبی الأخنس وکانَ قَد شَهِدَ مَقتَلَ الحُسَینِ علیه السلام : خَرَجَ یَزیدُ بنُ مَعقِلٍ مِن بَنی عَمیرَهَ بنِ رَبیعَهَ وهُوَ حَلیفٌ لِبَنی سَلیمَهَ مِن عَبدِ القَیسِ ، فَقالَ : یا بُرَیرَ بنَ حُضَیرٍ ! کَیفَ تَرَی اللّهَ صَنَعَ بِکَ ؟ قالَ : صَنَعَ اللّهُ وَاللّهِ بی خَیرا ، وصَنَعَ اللّهُ بِکَ شَرّا . قالَ : کَذَبتَ ، وقَبلَ الیَومِ ما کُنتَ کَذّابا ، هَل تَذکُرُ وأنَا اُماشیکَ فی بَنی لَوذانَ وأنتَ تَقولُ : إنَّ عُثمانَ بنَ عَفّانَ کانَ عَلی نَفسِهِ مُسرِفا ، وإنَّ مُعاوِیَهَ بنَ أبی سُفیانَ ضالٌّ مُضِلٌّ ، وإنَّ إمامَ الهُدی وَالحَقِّ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ؟ فَقالَ لَهُ بُرَیرٌ : أشهَدُ أنَّ هذا رَأیی وقَولی ، فَقالَ لَهُ یَزیدُ بنُ مَعقِلٍ : فَإِنّی أشهَدُ أنَّکَ مِنَ الضّالّینَ . فَقالَ لَهُ بُرَیرُ بنُ حُضَیرٍ : هَل لَکَ فَلاُباهِلکَ ؟ وَلنَدعُ اللّهَ أن یَلعَنَ الکاذِبَ وأن یَقتُلَ المُبطِلَ ، ثُمَّ اخرُج فَلاُبارِزکَ . قالَ : فَخَرَجا فَرَفَعا أیدِیَهُما إلَی اللّهِ یَدعُوانِهِ أن یَلعَنَ الکاذِبَ ، وأن یَقتُلَ المُحِقُّ المُبطِلَ ، ثُمَّ بَرَزَ کُلُّ واحِدٍ مِنهُما لِصاحِبِهِ ، فَاختَلَفا ضَربَتَینِ ، فَضَرَبَ یَزیدُ بنُ مَعقِلٍ بُرَیرَ بنَ حُضَیرٍ ضَربَهً خَفیفَهً لَم تَضُرَّهُ شَیئا ، وضَرَبَهُ بُرَیرُ بنُ حُضَیرٍ ضَربَهً قَدَّتِ المِغفَرَ (3) ، وبَلَغَتِ الدِّماغَ ، فَخَرَّ کَأَنَّما هَوی مِن حالِقٍ ، وإنَّ سَیفَ ابنِ حُضَیرٍ لَثابِتٌ فی رَأسِهِ ، فَکَأَنّی أنظُرُ إلَیهِ یُنَضنِضُهُ (4) مِن رَأسِهِ . وحَمَلَ عَلَیهِ رَضِیُّ بنُ مُنقِذٍ العَبدِیُّ فَاعتَنَقَ بُرَیرا ، فَاعتَرَکا ساعَهً . ثُمَّ إنَّ بُرَیرا قَعَدَ عَلی صَدرِهِ ، فَقالَ رَضِیٌّ : أینَ أهلُ المِصاعِ (5) وَالدِّفاعِ ؟ قالَ : فَذَهَبَ کَعبُ بنُ جابِرِ بنِ عَمرٍو الأَزدِیُّ لِیَحمِلَ عَلَیهِ ، فَقُلتُ : إنَّ هذا بُرَیرُ بنُ حُضَیرٍ القارِئُ الَّذی کانَ یُقرِئُنَا القُرآنَ فِی المَسجِدِ ، فَحَمَلَ عَلَیهِ بِالرُّمحِ حَتّی وَضَعَهُ فی ظَهرِهِ ، فَلَمّا وَجَدَ مَسَّ الرُّمحِ بَرَکَ عَلَیهِ فَعَضَّ بِوَجهِهِ ، وقَطَعَ طَرَفَ أنفِهِ ، فَطَعَنَهُ کَعبُ بنُ جابِرٍ حَتّی ألقاهُ عَنهُ ، وقَد غَیَّبَ السِّنانَ فی ظَهرِهِ ، ثُمَّ أقبَلَ عَلَیهِ یَضرِبُهُ بِسَیفِهِ حَتّی قَتَلَهُ . قالَ عَفیفٌ : کَأَنّی أنظُرُ إلَی العَبدِیِّ الصَّریعِ قامَ یَنفُضُ التُّرابَ عَن قَبائِهِ ، ویَقولُ : أنعَمتَ عَلَیَّ یا أخَا الأَزدِ نِعمَهً لَن أنساها أبَدا . قالَ : فَقُلتُ : أنتَ رَأَیتَ هذا ؟ قالَ : نَعَم ، رَأْیَ عَینی وسَمْعَ اُذُنی . فَلَمّا رَجَعَ کَعبُ بنُ جابِرٍ ، قالَت لَهُ امرَأَتُهُ أو اُختُهُ النَّوارُ بِنتُ جابِرٍ : أعَنتَ عَلَی ابنِ فاطِمَهَ وقَتَلتَ سَیِّدَ القُرّاءِ ! لَقَد أتَیتَ عَظیما مِنَ الأَمرِ ، وَاللّهِ لا اُکَلِّمُکَ مِن رَأسی کَلِمَهً أبَدا . وقالَ کَعبُ بنُ جابِرٍ : سَلی تُخبَری عَنّی وأنتِ ذَمیمَهٌغَداهَ حُسَینٍ وَالرِّماحُ شَوارِعُ ألَم آتِ أقصی ماکَرِهتِ ولَم یُخِلعَلَیَّ غَداهَ الرَّوعِ ما أنَا صانِعُ مَعی یَزَنِیٌّ (6) لَم تَخُنهُ کُعوبُهُوأبیضُ مَخشوبُ (7) الغِرارَینِ (8) قاطِعُ فَجَرَّدتُهُ فی عُصبَهٍ لَیسَ دینُهُمبِدینی وإنّی بِابنِ حَربٍ لَقانِعُ ولَم تَرَ عَینی مِثلَهُم فی زَمانِهِمولا قَبلَهُم فِی النّاسِ إذ أنَا یافِعُ (9) أشَدَّ قِراعا بِالسُّیوفِ لَدَی الوَغیألا کُلُّ مَن یَحمِی الذِّمارَ (10) مُقارِعُ وقَد صَبَروا لِلطَّعنِ وَالضَّربِ حُسَّراوقَد نازَلوا لَو أنَّ ذلِکَ نافِعُ فَأَبلِغ عُبَیدَ اللّهِ إمّا لَقیتَهُبِأَنّی مُطیعٌ لِلخَلیفَهِ سامِعُ قَتَلتُ بُرَیرا ثُمَّ حَمَّلتُ نِعمَهًأبا مُنقِذٍ لَمّا دَعا مَن یُماصِعُ ؟ قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَنی عَبدُ الرَّحمنِ بنُ جُندَبٍ ، قالَ : سَمِعتُهُ فی إمارَهِ مُصعَبِ بنِ الزُّبَیرِ وهُوَ یَقولُ : یا رَبِّ إنّا قَد وَفَینا فَلا تَجعَلنا یا رَبِّ کَمَن قَد غَدَرَ ، فَقالَ لَهُ أبی : صَدَقَ ، ولَقَد وَفی وکَرُمَ ، وکَسَبتَ لِنَفسِکَ شَرّا ، قالَ : کَلّا ! إنّی لَم أکسِب لِنَفسی شَرّا ، ولکِنّی کَسَبتُ لَها خَیرا . قالَ : وزَعَموا أنَّ رَضِیَّ بنَ مُنقِذٍ العَبدِیَّ رَدَّ بَعدُ علَی کَعبِ بنِ جابِرٍ جَوابَ قَولِهِ فَقالَ : لَو شاءَ رَبّی ما شَهِدتُ قِتالَهُمولا جَعَلَ النَّعماءَ عِندِی ابنُ جابِرِ لَقَد کانَ ذاکَ الیَومُ عارا وسُبَّهً (11)یُعَیِّرُهُ الأَبناءُ بَعدَ المَعاشِرِ فَیا لَیتَ أنّی کُنتُ مِن قَبلِ قَتلِهِویَومَ حُسَینٍ کُنتُ فی رَمسِ (12) قابِرِ (13)
1- .الأمالی للصدوق : ص 224 ح 239 ، روضه الواعظین : ص 206 من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 44 ص 320 وفیه «بدیر بن حفیر الهمدانی» .
2- .الملهوف : ص 160 ، مثیر الأحزان : ص 61 وفیه «یقال له سیّد القرّاء» بدل «عابدا» .
3- .المغفر : زرد ینسج من الدروع علی قَدر الرأس ، یُلبس تحت القلنسوه (الصحاح : ج 2 ص 771 «غفر») .
4- .یُنَضْنِضُهُ : أی یُحرّکه (النهایه : ج 5 ص 72 «نضنض») .
5- .المِصاعُ : المجالده والمضاربه (النهایه : ج 4 ص 337 «مصع») .
6- .رمح یزنیّ : أی منسوب إلی ذی یزن . قال الجوهری : ذو یزن ملک من ملوک حِمیَر ، تنسب إلیه الرماح الیزنیّه (الصحاح : ج 6 ص 2219 «یزن») .
7- .المخشوب : الشحیذ (تاج العروس : ج 1 ص 460 «خشب») .
8- .الغراران : شفرتا السیف (الصحاح : ج 2 ص 768 «غرر») .
9- .أیفع الغلام فهو یافع : إذا شارف الاحتلام (النهایه : ج 5 ص 299 «یفع») .
10- .الذّمار : ما لزمک حفظه ممّا وراءک وتعلّق بک (النهایه : ج 2 ص 167 «ذمر») .
11- .السُّبّه : العار . ویقال : صار هذا الأمر سُبّه علیهم : أی عارا یُسبُّ به (لسان العرب : ج 1 ص 456 «سبب») .
12- .الرَّمس : التراب ، ثمّ سُمّی القبر به (المصباح المنیر : ص 238 «رمس») .
13- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 431 وراجع : الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 565 وأنساب الأشراف : ج 3 ص 399 .
الأمالی ، صدوق به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام : بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی که بهترین قاری روزگارش بود ، به میدان آمد، در حالی که می گفت : من ، بُرَیرم و پدرم ، خُضَیر استخیری نیست در کسی که خیری ندارد . آن گاه ، سی تن از آنان را کُشت و سپس ، به شهادت رسید . رضوان خدا بر او باد !
الملهوف :بُرَیر بن خُضَیر که زاهد و عابد (1) بود ، به میدان آمد . یزید بن مَعقِل ، به سوی او بیرون آمد و با هم ، قرار مُباهِله گذاشتند و از خدا خواستند که هر که بر حق است ، آن را که بر باطل است ، بکُشد . آن گاه ، با هم جنگیدند و بُرَیر ، او را کُشت . سپس ، پیوسته جنگید تا به شهادت رسید . خداوند، از او خشنود باد !
تاریخ الطبری به نقل از ابو مِخنَف : یوسف بن یزید ، از عفیف بن زُهَیر بن ابی اَخنَس که در هنگام شهادت حسین علیه السلام ، حضور داشت ، برایم نقل کرد : یزید بن مَعقِل از قبیله بنی عَمیرَه بن ربیعه که با تیره بنی سَلیمه از قبیله عبد قیس هم پیمان بودند ، بیرون آمد و گفت: ای بُرَیر بن خُضَیر ! می بینی که خدا ، برای تو چه خواسته است؟ بُرَیر گفت: به خدا سوگند که برای من ، خوبی خواسته است و برای تو ، بدی ! یزید گفت: دروغ می گویی ، در حالی که پیش از این ، دروغگو نبودی . آیا به یاد می آوری که در محلّه بنی لَوذان ، با هم می رفتیم و تو می گفتی: عثمان بن عفّان ، بر خود ، ستم کرد و معاویه بن ابی سفیان ، گم راه و گم راه کننده است و بی تردید ، پیشوای هدایت و حقیقت، علی بن ابی طالب است؟ بُرَیر گفت: گواهی می دهم که این ، نظر و گفته من است. یزید بن مَعقِل به او گفت: من ، گواهی می دهم که تو از گم راهان هستی . بُرَیر بن خُضَیر به او گفت: اگر موافقی با همدیگر مُباهله کنیم و خدا را بخوانیم تا دروغگو را لعنت کند و هر کدام را که بر باطل هستیم ، بکُشد . سپس بیرون بیا، تا با هم ، تن به تن بجنگیم. هر دو بیرون آمدند و دستانشان را به سوی خدا ، بلند کردند و از او خواستند که دروغگو را لعنت کند و آن که بر حق است ، دیگری را که بر باطل است، بکُشد . سپس در برابر یکدیگر ایستادند و به نبرد با هم پرداختند و دو ضربه به هم زدند . یزید بن مَعقِل ، ضربه ای آرام به بُرَیر بن خُضَیر زد که آسیبی به او نرساند و بُرَیر بن خُضَیر نیز ضربه ای به او زد که کلاهْ خود او را شکافت و تا مغز سرش رسید و چنان [ بر زمین ]افتاد که گویی از بلندی ، سقوط کرده است . شمشیر ابن خُضَیر هم در سرش گیر کرد ؛ و گویی او را می بینم که آن را تکان می دهد تا آن را از سرش بیرون بکِشد . سپس ، رضی بن مُنقِذ به بُرَیر حمله بُرد و با او گلاویز شد و لَختی درگیر بودند. سپس بُرَیر بر سینه اش نشست . رضی گفت: جنگاوران و مدافعان ، کجایند ؟ کعب بن جابر بن عمرو اَزْدی ، رفت تا به بُرَیر، حمله ببرَد . به او گفتم : این ، بُرَیر بن خُضَیر قاری است که در مسجد ، به ما قرآن می آموخت . امّا او با نیزه به او یورش بُرد و آن را در پشت بُرَیر ، جای داد. بُرَیر ، چون سوزش نیزه را احساس کرد، بر او جَست و صورتش را گاز گرفت و نوک بینی اش را کَنْد ؛ ولی کعب بن جابر ، او را زد تا بر زمینش انداخت و نیزه را کاملاً در پشتِ او فرو کرد . سپس ، به او روی آورد و چندان با شمشیرش بر او زد تا او را کُشت . عفیف [ بن زُهَیر ] می گفت: گویی مرد عبدیِ از پای افتاده را می بینم که برخاست و خاک از جامه اش تکانْد و گفت: ای برادر اَزْدی ! نعمتی به من دادی که هرگز ، آن را فراموش نمی کنم. [یوسف بن یزید] می گفت : به عفیف گفتم: تو خود ، اینها را دیدی ؟ او گفت: آری . به چشم خود ، دیدم و با گوش خود ، شنیدم . هنگامی که کعب بن جابر باز گشت ، همسرش (یا خواهرش) نَوار دختر جابر ، به او گفت: دشمنان فرزند فاطمه را یاری دادی و بزرگ قاریان را کُشتی! کار فجیعی انجام دادی. به خدا سوگند، دیگر هیچ گاه ، حتّی یک کلمه هم با تو سخن نمی گویم ! کعب بن جابر گفت : ای زن نکوهیده ! از احوال من بپرس ، تا به تو بگوینددر آن روز، با حسین [ چه کردم ] ، در حالی که نیزه ها آماده کارزار بودند . آیا ناپسندترین مطلوبِ تو را نیاوردمدر حالی که در آن روز ترسناک ، آنچه کردم ، بر من مُشتَبَه نبود (کارم درست بود) . با من نیزه ای بود که سرش خیانت ننمودو شمشیر سپیدی که با دو لبه تیز و بُرّان آن را برهنه کرده ، میان گروهی بر کشیدمکه دینشان، دین من نبود ؛ چرا که من به دین اُموَیان ، خشنودم . و از نوجوانی تا کنون ، چشمانم مانند آنها راچه در روزگارِ ایشان ، و چه پیش از آن ، ندیده بود با کوبنده ترین ضربه های شمشیر ، به گاهِ نبردآری . هر حامی حریم خویش، چنین کوبنده است. بی زره و کلاه خود ، در برابر زخم و ضربِ نیزه و شمشیرشکیب ورزیدند و به نبرد تن به تن ، روی آوردند ؛ امّا سودی نداشت . اگر عبید اللّه را دیدی، به او بگو کهمن ، مطیع و گوش به فرمان خلیفه ام . بُرَیر را کُشتم و سپس ، نعمت نجات دادن را بر ابو مُنقِذبار نمودم، هنگامی که جنگاوران را به یاری طلبید . عبد الرحمان بن جُندَب نیز برایم گفت: شنیدم که کعب بن جابر ، در روزگار فرمان روایی مُصعَب بن زُبیر [ بر عراق ]می گفت : ای پروردگار من ! ما به پیمان، وفا کردیم . پس ای پروردگار ما را مانند خیانتکاران ، قرار مده . پدرم به او گفت: راست است. او وفا کرد و کَرَم ورزید و تو برای خود ، شر اندوختی . او گفت: هرگز! من برای خودم شر نیندوختم ؛ بلکه خیر اندوختم. و ادّعا کرده اند که رضی بن مُنقِذ عبدی ، بعدها در پاسخِ این اشعار کعب ، چنین سروده است: اگر پروردگارم می خواست ، من در جنگ [ با ] آنان ، شرکت نمی کردمو پسر جابر ، بر من منّت [ نجات دادنم را ] نمی گذاشت . [ شرکت در ] آن روز ، چنان ننگ آور است کهفرزندانم نیز مانند همنشینانم ، بر من عیب می گیرند . ای کاش پیش از شهادت حسین ، مُرده بودمو به زیر خاک رفته بودم !
.
1- .در مثیر الأحزان ، به جای «عابد» ، آمده است : «او را سَرور قاریان می خواندند» .
مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی :أصبَحَ الحُسَینُ علیه السلام فَصَلّی بِأَصحابِهِ ، ثُمَ قُرِّبَ إلَیهِ فَرَسُهُ فَاستَوی عَلَیهِ ، وتَقَدَّمَ نَحوَ القَومِ فی نَفَرٍ مِن أصحابِهِ ، وبَینَ یَدَیهِ بُرَیرُ بنُ خُضَیرٍ الهَمدانِیُّ ، فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : کَلِّمِ القَومَ یا بُرَیرُ وَانصَحهُم . فَتَقَدَّمَ بُرَیرٌ حَتّی وَقَفَ قَریبا مِنَ القَومِ وَالقَومُ قَد زَحَفوا إلَیهِ عَن بُکرَهِ أبیهِم ، فَقالَ لَهُم بُرَیرٌ : یا هؤُلاءِ اتَّقُوا اللّهَ ؛ فَإِنَّ ثَقَلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَد أصبَحَ بَینَ أظهُرِکُم ، هؤُلاءِ ذُرِّیَّتُهُ وعِترَتُهُ وَبناتُهُ وحَرَمُهُ ، فَهاتوا ما عِندَکُم ، ومَا الَّذی تُریدونَ أن تَصنَعوا بِهِم ؟ فَقالوا : نُریدُ أن نُمَکِّنَ مِنهُمُ الأَمیرَ عُبَیدَ اللّهِ بنَ زِیادٍ فَیَری رَأیَهُ فیهِم . فَقالَ بُرَیرٌ : أفَلا تَرضَونَ مِنهُم أن یَرجِعوا إلَی المَکانِ الَّذی أقبَلوا مِنهُ ؟ وَیلَکُم یا أهلَ الکوفَهِ ! أنَسیتُم کُتُبَکُم إلَیهِ وعُهودَکُمُ الَّتی أعطَیتُموها مِن أنفُسِکُم وأشهَدتُمُ اللّهَ عَلَیها وکَفی بِاللّهِ شَهیدا ؟ وَیلَکُم ! دَعَوتُم أهلَ بَیتِ نَبِیِّکُم وزَعَمتُم أنَّکُم تَقتُلونَ أنفُسَکُم مِن دونِهِم ، حَتّی إذا أتَوکُم أسلَمتُموهُم لِعُبَیدِ اللّهِ ، وحَلَأتُموهُم (1) عَن ماءِ الفُراتِ الجاری وهُوَ مَبذولٌ ، یَشرَبُ مِنهُ الیَهودُ وَالنَّصاری وَالمَجوسُ ، وتَرِدُهُ الکِلابُ وَالخَنازیرُ ! بِئسَما خَلَفتُم مُحَمَّدا فی ذُرِّیَّتِهِ ! ما لَکُم ؟! لا سَقاکُمُ اللّهُ یَومَ القِیامَهِ ! فَبِئسَ القَومُ أنتُم . فَقالَ لَهُ نَفَرٌ مِنهُم : یا هذا ! ما نَدری ما تَقولُ . فَقالَ بُرَیرٌ : الحَمدُ لِلّهِ الَّذی زادَنی فیکُم بَصیرَهً ، اللّهُمَّ إنّی أبرَأُ إلَیکَ مِن فِعالِ هؤُلاءِ القَومِ ، اللّهُمَّ ألقِ بَأسَهُم بَینَهُم حَتّی یَلقَوکَ وأنتَ عَلَیهِم غَضبانُ . فَجَعَلَ القَومُ یَرمونَهُ بِالسِّهامِ ، فَرَجَعَ بُرَیرٌ إلی وَرائِهِ . (2)
1- .یُحلّأوت عنه : أی یُصَدّون عنه ویُمنَعون من وروده (النهایه : ج 1 ص 421 «حلأ») .
2- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 252 ، الفتوح : ج 5 ص 100 ولیس فیه ذیله من «یوم القیامه» ؛ بحار الأنوار : ج 45 ص 5 وراجع : الملهوف : ص 155 .
مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمی :حسین علیه السلام ، صبحگاهان ، با یارانش نماز گزارد . سپس اسبش را برایش آوردند و بر آن نشست و با چند تن ازیارانش به سوی لشکر دشمن ، پیش آمد . بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی، جلوی ایشان بود. حسین علیه السلام به او فرمود : «ای بُرَیر ! با اینان ، سخن بگو و آنان را نصیحت کن» . بُرَیر ، پیش رفت و نزدیک لشکر دشمن که همگی به سوی حسین علیه السلام پیش آمده بودند ، ایستاد . سپس، بُرَیر به آنان گفت: ای مردم ! از خدا پروا کنید، که باقی مانده گران قدرِ پیامبر صلی الله علیه و آله ، به میان شما آمده است و اینان ، فرزندان و خاندان و دختران و حرمِ (نزدیکانِ) او هستند . نظر و دلیلتان را بیاورید و بگویید که می خواهید با آنان ، چه کنید؟ گفتند: می خواهیم که آنان را در اختیار امیر عبید اللّه بن زیاد بگذاریم تا در باره ایشان ، نظر دهد . بُرَیر گفت: آیا راضی نمی شوید که ایشان ، به همان جایی که از آن آمده اند، باز گردند ؟ وای بر شما ، ای کوفیان! نامه هایی را که برای آنان فرستادید و تعهّدهایی را که از جانب خود به ایشان دادید و خدا را بر آن گواه گرفتید، فراموش کرده اید ، و خدا برای گواهی دادن ، کافی است. وای بر شما! خاندان پیامبرتان را دعوت کردید و ادّعا کردید که جانتان را برای آنان ، فدا می کنید ؛ امّا چون نزد شما آمدند ، آنان را در اختیار عبید اللّه گذاشتید و آب جاری فرات را که در دسترس همه است و یهود و نصارا و مجوس از آن می نوشند ، و سگ و خوک هم به آن در می آیند، از آنان ، باز داشتید . پس از محمّد صلی الله علیه و آله ، با ذریّه اش بد کردید. شما را چه می شود ؟! خداوند ، روز قیامت ، شما را سیراب نکند! چه بد قومی هستید شما ! برخی از آنها به او گفتند: ای مرد ! ما نمی دانیم که چه می گویی . بُرَیر گفت: ستایش ، ویژه خدایی است که بصیرتم را در باره شما افزون کرد . خدایا ! من از کردار این گروه ، به سوی تو بیزاری می جویم . خدایا ! میانشان درگیری و هراس بینداز ، تا تو را خشمگین بر خودشان ، ملاقات کنند . آنان ، به سوی او تیراندازی کردند و بُرَیر ، به عقبْ باز گشت.
المناقب لابن شهرآشوب :بَرَزَ بُرَیرُ بنُ خُضَیرٍ الهَمدانِیُّ وهُوَ یَقولُ : أنَا بُرَیرٌ وأبی خُضَیرٌلَیثٌ یَروعُ الأُسدَ عِندَ الزِّئرِ یَعرِفُ فینَا الخَیرَ أهلُ الخَیرِأضرِبُکُم ولا أری مِن ضَیرِ (1) کَذاکَ فِعلُ الخَیرِ مِن بُرَیرِقَتَلَهُ بَحیرُ بنُ أوسٍ الضَّبِّیُّ . (2)
راجع: ص 38 (الفصل الأوّل / من وقائع لیله عاشورا) و ص 42 (حوار بریر و شمر) و ص 94 (الفصل الثانی / احتجاجات الإمام علیه السلام علی جیش الکوفه) .
1- .یضیره ضیرا : أی ضرّه ، لغه فیه (النهایه : ج 3 ص 107 «ضیر») .
2- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 100 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 15 .
المناقب، ابن شهرآشوب :بُرَیر بن خُضَیر هَمْدانی به میدان آمد ، در حالی که می گفت : من، بُرَیرم و پدرم، خُضَیر بود؛شیری که دیگر شیران را [ نیز ] با غُرّشش می ترسانْد . نیکوکاران ، کار خیر ما را می دانندشما را [ با شمشیر ] می زنم و در این کار ، زیانی نمی بینم . این گونه است انجام دادن کار خیر از بُرَیر .بَحیر بن اوس ضَبّی ، او را کُشت .
ر . ک : ص 39 (فصل یکم / از وقایع شب عاشورا) و ص 43 (گفتگوی بریر و شمر) و ص 95 (فصل دوم / احتجاج های امام علیه السلام بر سپاه کوفه) .
3 / 5بَشیرُ بنُ عَمروٍ الحَضرَمِیُّذکر بشیر بن عمرو الحضرمی (1) فی المصادر بأسماء مختلفه ، منها : بشر بن عمر الحضرمی (2) ، بشیر بن عمرو (3) ، ومحمد بن بشیر الحضرمی (4) . وهو من أصحاب الإمام علیه السلام الراسخین والأوفیاء . سمع النبأ الفادح لأسر ابنه وهو فی کربلاء ، وفی حین کان بإمکانه أن یترک ساحه الحرب بذریعه فکاک ابنه من الأسر، إلّا أنّه أثبت فتوتّه ولم یترک الإمام علیه السلام . وعندما قال له الإمام علیه السلام : أنتَ فی حِلٍّ مِن بَیعَتی ، فَاعمَل فی فِکاکِ ابنِکَ . أجاب: أکَلَتنِی السِّباعُ حَیّا إن فارَقتُکَ . (5) وجاء فی روایه اُخری أنّ الإمام علیه السلام قال إنّه سیعطیه فدیه فکاک أسر ابنه أیضاً ، لکنّه لم یقبل ذلک ، وقال : هَیهاتَ أن اُفارِقَکَ ، ثُمَّ أسأَلَ الرُّکبانَ عَن خَبَرِکَ ! لا یَکونُ وَاللّهِ هذا أبَدا ، ولا اُفارِقُکَ . (6) واستناداً لروایه الطبری (7) فإنّ بشیرا وسویدا کانا آخر أصحاب الإمام الذین التحقوا بموکب شهداء کربلاء. خرج لقتال الأعداء وهو یرتجز بالأبیات التالیه حتّی استشهد : الیَومَ یا نَفسُ اُلاقِی الرَّحمانَوَالیَومَ تُجزَینَ بِکُلِّ إحسانِ لا تَجزَعی فَکُلُّ شَیءٍ فانٍوَالصَّبرُ أحظی لَکَ عِندَ الدَّیّانِ (8) ورد اسمه فی زیاره الناحیه المقدّسه هکذا : السَّلامُ عَلی بِشرِ بنِ عُمَرَ الحَضرَمِیِّ ، شَکَرَ اللّهُ لَکَ قَولَکَ لِلحُسَینِ وقَد أذِنَ لَکَ فِی الاِنصِرافِ : أکَلَتنی إذَن السِّباعُ حَیّا إن فارَقتُکَ وأسأَلُ عَنکَ الرُّکبانَ ، وأخذُلُکَ مَعَ قِلَّهِ الأَعوانِ ، لا یَکونُ هذا أبَدا . (9) کما جاء اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا . 10
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 444 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 404 ؛ الزیاره الرجبیّه فی روایه المزار للشهید الأول : ص 152 ومصباح الزائر: ص296 .
2- .الزیاره الرجبیّه و زیاره الناحیه وفی زیاره الناحیه بروایه المزار الکبیر: ص 493 «بشیر بن عمر الحضرمی» .
3- .الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 122 ، الأمالی للشجری : ج 1 ص 173 وفیه «عمر» بدل «عمرو» وزاد فیهما «من حضرموت».
4- .راجع : ص216 ح 1683 .
5- .راجع : ص218 ح 1684.
6- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 444 وفیه «لم یبق معه علیه السلام غیر سوید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ وبشیر بن عمرو الحضرمی».
7- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 404 .
8- .راجع: ج 12 ص 260 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال) . .
9- .راجع: ج 12 ص 120 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب) . .
3 / 5بَشیر بن عَمرو حَضرَمی
بَشیر بن عمرو حَضرَمی (1) ، که در منابع از وی با نام های بشر بن عمر حَضرَمی (2) ، بشیر بن عمرو و محمّد بن بشیر حَضرَمی نیز یاد شده ، از یاران استوارگام و باوفای سیّد الشهدا علیه السلام است . وی ، خبر ناگوار اسارت فرزندش در ناحیه ای مرزی را در کربلا شنید و در حالی که می توانست به بهانه آزاد کردن فرزندش صحنه را ترک کند ، جوان مردی کرد و از امام حسین علیه السلام جدا نشد . امام علیه السلام به وی فرمود : تو از بیعت من ، آزادی . پس [برو و] برای رهایی پسرت ، تلاش کن . امّا وی پاسخ داد : اگر از تو جدا شوم ، درندگان ، زنده زنده ، مرا بخورند ! و در گزارشی دیگر ، آمده که امام علیه السلام به وی فرمود که فِدیه (جانْ فدای) آزاد کردن فرزندش را هم در اختیارش می گذارد ؛ امّا وی ، نپذیرفت و گفت : هرگز ! از تو جدا شوم و از مسافران ، خبر تو را جویا شوم ؟ به خدا ، هرگز این اتّفاق نمی افتد و از تو جدا نمی شوم ! بر پایه گزارش طبری ، بشیر و سُوَید ، آخرین یاران امام علیه السلام بودند که به خیل شهدای کربلا پیوستند . وی ، در حالی که این اشعار را زمزمه می کرد ، با سپاه دشمن درگیر شد و به شهادت رسید : امروز ای نَفْس ، با [ خدای ] مهربان ، دیدار می کنمو امروز ، با احسان تمام ، پاداش داده می شوی . بی تابی مکن . همه چیز ، فنا شدنی استو شکیبایی برای تو ، پُر بهره ترین است ، در پیشگاه داورِ روز جزا . از وی در «زیارت ناحیه مقدّسه» ، چنین یاد شده است : سلام بر بِشْر بن عُمَر حَضرَمی ! خداوند ، سپاس گزار این گفته تو به حسین باشد ، آن هنگام که او به تو اجازه داد که بروی [ ؛ امّا گفتی ] : اگر از تو جدا شوم ، درندگان ، زنده زنده ، مرا بخورند ! خبر تو را از مسافران ، جویا شوم و تو را با وجود کمیِ یاور ، تنها بگذارم ؟ هرگز ، چنین اتّفاقی نمی افتد ! نام او در «زیارت رجبیّه» نیز آمده است .
1- .نام او، در زیارت رجبیه به روایت المزار شهید اول و بحار الانوار ، چنین آمده است.
2- .نام او، در زیارت رجبیه و زیارت ناحیه ، این گونه آمده است؛ ولی در زیارت ناحیه به روایت المزار الکبیر ، «بَشیر بن عُمَر حضرمی» آمده است.
تهذیب الکمال عن الأسود بن قیس :قیلَ لِمُحَمَّدِ بنِ بَشیرٍ الحَضرَمِیِّ : قَد اُسِرَ ابنُکَ بِثَغرِ الرَّیِّ ، قالَ : عِندَ اللّهِ أحتَسِبُهُ ونَفسی ، ما کُنتُ اُحِبُّ أن یُؤسَرَ ، ولا أن أبقی بَعدَهُ . فَسَمِعَ الحُسَینُ علیه السلام قَولَهُ ، فَقالَ لَهُ : رَحِمَکَ اللّهُ ! أنتَ فی حِلٍّ مِن بَیعَتی ، فَاعمَل فی فِکاکِ ابنِکَ ، قالَ : أکَلَتنِی السِّباعُ حَیّا إن فارَقتُکَ . قالَ : فَأَعطِ ابنَکَ هذِهِ الأَثوابَ البُرودَ (1) یَستَعینُ بِها فی فِداءِ أخیهِ ، فَأَعطاهُ خَمسَهَ أثوابٍ ثَمَنُها ألفُ دینارٍ . (2)
1- .البُرْد : نوع من الثیاب معروف ، والبُرْده : الشمله المخطّطه ، وقیل : کساء أسود مربّع فیه صغر تلبسه الأعراب (النهایه : ج 1 ص 116 «برد») .
2- .تهذیب الکمال : ج 6 ص 407 ، الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه) : ج 1 ص 468 ح 443 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 182 ؛ الملهوف : ص 153 ، مثیر الأحزان : ص 53 نحوه ، بحار الأنوار : ج 44 ص 394 وفیه «محمّد بن بشر الحضرمی» وراجع: هذه الموسوعه : ج6 ص 32 ح 1586 .
تهذیب الکمال به نقل از اَسوَد بن قیس : به محمّد بن بَشیر حَضرَمی گفته شد: پسرت در مرز ری ، اسیر شده است . گفت : او و خودم را به حساب خدا می گذارم . نه دوست داشتم که اسیر شود، و نه این که پس از او بمانم . حسین علیه السلام ، سخن او را شنید و به او فرمود : «خدا ، رحمتت کند! بیعتم را از تو برداشتم . [برو و] برای آزاد کردن فرزندت تلاش کن» . او گفت: درندگان ، مرا زنده زنده بخورند، اگر از تو جدا شوم ! امام علیه السلام فرمود : «پس ، این جامه های گران بها را در اختیارِ فرزندت قرار ده تا با آنها ، فِدیه (جانْ فدای) برادرش را فراهم کند» . سپس ، پنج جامه به ارزش هزار دینار به او بخشید.
مقاتل الطالبیّین عن حمید بن مسلم :جاءَ رَجُلٌ حَتّی دَخَلَ عَسکَرَ الحُسَینِ علیه السلام ، فَجاءَ إلی رَجُلٍ مِن أصحابِهِ ، فَقالَ لَهُ : إنَّ خَبَرَ ابنِکَ فُلانٍ وافی ؛ إنَّ الدَّیلَمَ أسِروهُ ، فَتَنصَرِفُ مَعی حَتّی نَسعی فی فِدائِهِ ، فَقالَ : حَتّی أصنَعَ ماذا ؟ عِندَ اللّهِ أحتَسِبُهُ ونَفسی . فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : اِنصَرِف وأنتَ فی حِلٍّ مِن بَیعَتی ، وأنَا اُعطیکَ فِداءَ ابنِکَ ، فَقالُ : هَیهاتَ أن اُفارِقَکَ ، ثُمَّ أسأَلَ الرُّکبانَ عَن خَبَرِکَ ! لا یَکونُ وَاللّهِ هذا أبَدا ولا اُفارِقُکَ . ثُمَّ حَمَلَ عَلَی القَومِ ، فَقاتَلَ حَتّی قُتِلَ رَحمَهُ اللّهِ عَلَیهِ ورِضوانُهُ . (1)
3 / 6الجابِرِیّانِ (2)سیف بن الحارث بن سریع ، ومالک بن عبد بن سریع ، وهما ابنا عمّ ، وأخوان لاُم . (3) ذُکر سیف بأسماء مختلفه منها : سیف بن الحارث بن سریع (4) ، سیف بن الحارث (5) ، شبیب بن الحارث بن سریع (6) ، وسفیان بن سریع (7) . کما ذکر مالک بأسماء مختلفه منها : مالک بن عبد بن سریع ، (8) مالک بن عبد اللّه بن سریع (9) ، مالک بن عبد اللّه الحائری (10) ، ومالک بن سریع . (11) کانا من أصحاب الإمام الحسین علیه السلام (12) جاءا إلیه فی اللحظات العسیره من یوم عاشوراء وهما یبکیان ، وعندما سألهما الإمام عن سبب بکائهما ، أجاباه بقولهما : جَعَلَنَا اللّهُ فِداکَ ! لا وَاللّهِ ما عَلی أنفُسِنا نَبکی ، ولکِنّا نَبکی عَلَیکَ ، نَراکَ قَد اُحیطَ بِکَ ولا نَقدِرُ عَلی أن نَمنَعَکَ . فدعا لهما الإمام علیه السلام . (13) ورد اسماهما فی زیارتی الناحیه والرجبیّه ، (14) فنقرأ فی زیاره الناحیه : السَّلامُ عَلی شَبیبِ بنِ الحارِثِ بنِ سَریعٍ .السَّلامُ عَلی مالِکِ بنِ عَبدِ بنِ سَریعٍ . (15)
1- .مقاتل الطالبیّین : ص 116 .
2- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 24 وفیه «بطن من همدان یقال لهم : بنو جابر» ؛ مثیر الأحزان : ص 66 و راجع : هذه الموسوعه : ج6 ص 222 ح 1685 .
3- .یرجع نسبهما لاُسره فائش بن الجابر (جبیر) بن عبداللّه بن قادم بن یزید (راجع : نسب معد : ج 2 ص 511 ، الاشتقاق : ص 420 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 405).
4- .نسب معد : ج 2 ص 511 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 405 وزاد فیه «الهمدانی» ، الاشتقاق : ص 420 ؛ الأمالی للشجری : ج 1 ص 173 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 122 وفیهما «من همدان» ، مثیر الأحزان : ص 66 وفیه «أبی الحارث» بدل «الحارث» وفیه «بطن من همدان یقال لهم بنو جابر» و راجع : هذه الموسوعه : ج 6 ص 222 ح 1685 .
5- .راجع: الزیاره الرجبیّه.
6- .راجع: زیاره الناحیّه.
7- .رجال الطوسی : ص 101.
8- .نسب معد: ج 2 ص 511، الاشتقاق: ص 420؛ الزیاره الناحیه بروایه الإقبال وراجع : هذه الموسوعه : ج 6 ص 222 ح1685
9- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 405 ؛ الأمالی للشجری : ج 1 ص 173 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 122 وفیهما «من همدان» وراجع : ج 12 ص 218 (الزیاره الناحیه بروایه المزار الکبیر و مصباح الزائر) .
10- .راجع : ج 12 ص 120 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب) . .
11- .رجال الطوسی : ص 105.
12- .رجال الطوسی : ص 101 وص 105 وفیه «سفیان بن سریع» و«مالک بن سریع».
13- .راجع : ص 222 ح 1685 .
14- .وفیها «السیف بن الحارث» و «مالک بن عبد اللّه الحائری» (راجع : ج 12 ص 120 القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب . ) .
15- .راجع: ج 12 ص 266 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال) . .
مقاتل الطالبیّین به نقل از حُمَید بن مسلم : مردی آمد و به میان لشکر حسین علیه السلام در آمد و به نزد یکی از یاران ایشان رفت و به او گفت: از فلان پسرت ، خبر رسیده که جنگجویان دیلم ، او را اسیر کرده اند . پس با من بیا تا در پرداخت فِدیه اش بکوشیم. او گفت: تا چه کنم ؟ او و خودم را به حساب خدا ، وا می گذارم . امام حسین علیه السلام به او فرمود : «برو که بیعتم را از تو برداشتم و فِدیه پسرت را هم به تو می بخشم». او گفت: هرگز ! از تو جدا شوم و سپس خبرت را از مسافران بپرسم ؟ به خدا سوگند که این ، هرگز اتّفاق نمی افتد و از تو جدا نمی گردم ! سپس ، به آنان یورش بُرد و جنگید تا کشته شد . رحمت و رضایت خدا بر او باد !
3 / 6دو جوان جابری
سیف بن حارث بن سَریع و مالک بن عبد بن سَریع ، دو برادرِ مادری و نیز پسرعموی یکدیگر بودند. (1) از سیف ، به صورت های گوناگون ، نام برده اند: سیف بن حارث بن سریع ، سیف بن حارث ، شَبیب بن حارث بن سریع و سُفیان بن سریع . از مالک نیز با نام های مختلفی یاد کرده اند: مالک بن عبد بن سریع (2) ، مالک بن عبد اللّه بن سریع (3) ، مالک بن عبد اللّه حائری و مالک بن سریع . این دو ، از یاران امام حسین علیه السلام بودند (4) و در لحظات سخت روز عاشورا ، گریان ، نزد امام علیه السلام آمدند. وقتی امام علیه السلام از علّت گریه آنها پرسید، دلیل آن را نگرانی نسبت به حال امام علیه السلام و عدم توانایی جهت دفع دشمن ، بیان کردند . امام علیه السلام نیز برای آنها ، دعا کرد . نام این دو در زیارت های «ناحیه» و «رجبیّه» (5) آمده است. در «زیارت ناحیه» می خوانیم : سلام بر شَبیب بن حارث بن سَریع ! سلام بر مالک بن عبد بن سَریع !
1- .سب این دو ، به خاندان فائش بن جابر (جُبَیر) بن عبد اللّه بن قادم بن یزید بر می گردد.
2- .ر. ک: زیارت ناحیه به روایت از «الإقبال».
3- .ر. ک: زیارت ناحیه به روایت از المزار الکبیر و مصباح الزائر .
4- .در رجال الطوسی ، نام «سفیان بن سریع» و «مالک بن سریع» آمده است.
5- .در زیارت رجبیّه آمده است : «سیف بن حارث و مالک بن عبداللّه حائری» .
تاریخ الطبری عن محمّد بن قیس :جاءَ الفَتَیانِ الجابِرِیّانِ (1) : سَیفُ بنُ الحارِثِ بنِ سُرَیعٍ ، ومالِکُ بنُ عَبدِ بنِ سُرَیعٍ ، وهُمَا ابنا عَمٍّ وأخَوانِ لِاُمٍّ ، فَأَتَیا حُسَینا علیه السلام فَدَنَوا مِنهُ وهُما یَبکیانِ . فَقالَ : أیِ ابنَی أخی ، ما یُبکیکُما ؟ فَوَاللّهِ إنّی لَأَرجو أن تَکونا عَن ساعَهٍ قَریرَی عَینٍ . قالا : جَعَلَنَا اللّهُ فِداکَ ! لا وَاللّهِ ما عَلی أنفُسِنا نَبکی ، ولکِنّا نَبکی عَلَیکَ ، نَراکَ قَد اُحیطَ بِکَ ولا نَقدِرُ عَلی أن نَمنَعَکَ . فَقالَ : جَزاکُمَا اللّهُ یا بَنی أخی بِوَجدِکُما مِن ذلِکَ ومُواساتِکُما إیّایَ بِأَنفُسِکُما أحسَنَ جَزاءِ المُتَّقینَ ... ثُمَّ استَقدَمَ الفَتَیانِ الجابِرِیّانِ یَلتَفِتانِ إلی حُسَینٍ علیه السلام ویَقولانِ : السَّلامُ عَلَیکَ یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، فَقالَ : وعَلَیکُمَا السَّلامُ ورَحمَهُ اللّهِ ، فَقاتَلا حَتّی قُتِلا . (2)
1- .خلطت بعض المصادر کالخوارزمی وتبعه بحار الأنوار علی ذلک بین مقتل الجابریّین والغفاریّین .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 442 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 568 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 23 وفیه «عبد اللّه وعبد الرحمن الغفاریّان» و ص 24 ؛ مثیر الأحزان : ص 66 وفیه «سیف بن أبی الحارث بن سریع» ولیس فیهما من «وهما» إلی «المتّقین» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 29 وفیه «عبد اللّه وعبد الرحمن الغفاریّان» وکلّها نحوه .
تاریخ الطبری به نقل از محمّد بن قیس : دو جوان جابری (1) : سیف بن حارث بن سریع و مالک بن عبد بن سریع که پسرعمو و برادرِ مادری یکدیگر بودند ، نزد حسین علیه السلام آمدند و در حالی که می گریستند ، به او نزدیک شدند . امام علیه السلام فرمود: ای پسران برادرم! چرا گریه می کنید ؟ به خدا سوگند ، من امیدوارم که به زودی ، چشمتان روشن شود !». آن دو گفتند: خداوند ، ما را فدایت کند! به خدا سوگند که برای خود ، گریه نمی کنیم ؛ بلکه بر تو می گِرییم ! می بینیم که محاصره شده ای و کاری از ما بر نمی آید . امام علیه السلام فرمود : «ای پسران برادرم ! خداوند ، شما را بر این غمخواری و همدردی و جانبازی تان برای ما، بهترین پاداش پرواپیشگان را عطا فرماید»... . سپس ، آن دو جوان پیش رفتند و در همان حال ، به سوی حسین علیه السلام رو کرده، گفتند: سلام بر تو ، ای فرزند پیامبر خدا ! امام علیه السلام نیز پاسخ داد : «و بر شما باد سلام و رحمت خدا !». سپس جنگیدند تا به شهادت رسیدند.
1- .بعضی از منابع ، مثل مقتل الحسین خوارزمی و به دنبال او بحار الأنوار ، بین جریان شهادت دو جوان جابری و دو جوان غفاری، خلط کرده اند.
3 / 7جُنادَهُ بنُ الحارِثِ وابنُهُ عَمروٌذکر جناده بن الحارث السلمانی (1) أو الأنصاری (2) بأسماء مختلفه : جابر بن الحارث السلمانی (3) ، جبّار بن الحارث السلمانی (4) ، جیاد بن الحارث السلمانی المرادی (5) ، حیّان بن الحارث السلمانی الأزدی (6) ، حیّان بن الحارث (7) ، حسّان بن الحارث (8) ، وحباب بن الحارث . ذکره الطبری باسم «جابر بن الحارث السلمانی». وعدَّه مع أشخاص آخرین من أوائل المقاتلین ، ومن أوائل الشهداء الذین استشهدوا جمیعا فی مکان واحد . (9) وذکره ابن شهرآشوب باسم «حباب بن الحارث» وعدّه ضمن شهداء الحمله الاُولی . واعتبر ابن الکلبی حیّان بن الحارث من شهداء کربلاء. وعدّت بعض المصادر جناده بن الحارث الأنصاری وابنه عمرو ضمن شهداء کربلاء. ونحن نحتمل أن یکون جناده بن الحارث السلمانی نفسه. هجم علی صفوف الأعداء وهو یرتجز هذه الأبیات ، وقاتل حتّی استشهد : أنَا جُنادَهُ أنَا ابنُ الحارِثِلَستُ بِخَوّارٍ (10) ولا بِناکِثِ عَن بَیعَتی حَتّی یَقومَ وارِثیمِن فَوقِ شِلوٍ (11) فِی الصَّعیدِ ماکِثِ فحمل ولم یزل یقاتل حَتّی قتل . ثمَّ خرج من بعده عَمرُو بنُ جُنادَه ، وهو یُنشِدُ ویقول : أضِقِ الخِناقَ مِنِ ابنِ هِندٍ وَارمِهِفی عُقرِهِ بِفَوارِسِ الأَنصارِ ومُهاجِرینَ مُخَضِّبینَ رِماحَهُمتَحتَ العَجاجَهِ مِن دَمِ الکُفّارِ خُضِبَت عَلی عَهدِ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍفَالیَومَ تُخضَبُ مِن دَمِ الفُجّارِ وَالیَومَ تُخضَبُ مِن دِماءِ مَعاشِرٍرَفَضُوا القُرانَ لِنُصرَهِ الأَشرارِ طَلَبوا بِثَأرِهِم بِبَدرٍ وَانثَنَوابِالمُرهَفاتِ (12) وبِالقَنَا (13) الخَطّارِ وَاللّهِ رَبّی لا أزالُ مُضارِبالِلفاسِقینَ بِمُرهَفٍ بَتّارِ هذا عَلَیَّ الیَومَ حَقٌّ واجِبٌفی کُلِّ یَومِ تَعانُقٍ وحِوارِ (14) . (15) وجاء فی زیاره الناحیه: السَّلامُ عَلی حَیّانَ بنِ الحارِثِ السَّلمانِیِّ الأَزدِیِّ . (16) وذکر اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا . 17
1- .رجال الطوسی : ص 99 ، الأمالی للشجری : ج 1 ص 172 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 122 وفیهما «من مراد».
2- .الفتوح: ج 5 ص 110.
3- .راجع : ص 352 ح 1736 .
4- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 569.
5- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 405.
6- .راجع: زیاره الناحیه .
7- .نسب معد : ج 1 ص 334 وراجع : الزیاره الرجبیه بروایه مصباح الزائر و المزار للشهید الأوّل .
8- .الزیاره الرجبیه بروایه الإقبال.
9- .الخَوّارُ : الضعیف کالخائر (القاموس المحیط : ج 2 ص 25 «خور») .
10- .الشِّلو : العضو ، وقیل : شِلو الإنسان جسده بعد بلاه (المصباح المنیر : ص 322 «شلو») .
11- .رهَفَت السیف فهو مُرهَف : أی رقّقت حواشیه (النهایه : ج 2 ص 283 «رهف») .
12- .القنا : جمع قناه وهی الرمح (الصحاح : ج 6 ص 2468 «قنا») .
13- .الحِوَار : الرجوع . یقال : حارَ بعدما کار (لسان العرب : ج 4 ص 217 «حور») . وفی الفتوح وبحار الأنوار : «وکرار» .
14- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 21 ، الفتوح : ج 5 ص 110 نحوه ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 104 ولیس فیه اشعار لابنه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 28 .
15- .راجع: ج 12 ص264( القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال) .
16- .وفیها (حیّان / حسّان بن الحارث) راجع: ج 12 ص 120 ( القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / زیارته فی أوّل رجب) .
3 / 7جُناده بن حارث و فرزندش عمرو
جُناده بن حارث سلمانی یا انصاری ، که با نام های مختلفی ، مانند: جابر بن حارث سلمانی ، جبّار بن حارث سلمانی ، جیّاد بن حارث سلمانی مرادی ، حیّان بن حارث سلمانی اَزْدی ، حیّان بن حارث ، حسّان بن حارث و حَبّاب بن حارث ، از او یاد شده است . طبری ، از او با نام جابر بن حارث سلمانی ، یاد می نماید و او و چند تن دیگر را از اوّلین جنگاوران و از نخستین شهیدانی ذکر می کند که همگی در یک مکان ، به شهادت رسیدند. (1) ابن شهرآشوب نیز او را با نام «حَباب بن حارث» ، جزو شهدای حمله اوّل دشمن بر می شمُرَد . (2) ابن کَلْبی ، حیّان بن حارث را جزو شهدای کربلا می داند. برخی منابع ، جُناده بن حارث انصاری و پسرش عمرو را از شهدای کربلا شمرده اند که ظاهرا ، همان جُناده بن حارث سلمانی باشد. وی در روز عاشورا ، با خواندن این اشعار ، به صف دشمنْ حمله ور شد و جنگید تا به خیل شهیدان پیوست : من ، جُناده ، پسر حارثمنه ناتوانم ، و نه شکننده بیعتم تا آن زمان که وارثمبر بالای جسد متلاشی شده ام بر روی خاک ، بِایستد . سپس ، به دشمن هجوم بُرد و آن قدر به نبرد ادامه داد تا کشته شد . آن گاه ، پس از او ، [پسرش] عمرو بن جُناده ، به سوی میدان رفت ، در حالی که می خواند : گلوی پسر هند را بفشار و تیربارانش کنبا سوارگان انصار ، در درون خانه اش، با مهاجرانی که تیرهایشان ، رنگین استاز خون کافران، در زیر گَرد و غبار؛ تیرهایی که در روزگار محمّد صلی الله علیه و آله ، رنگین شدندو امروز ، از خون فاجران ، رنگین می شوند و امروز ، رنگین می شوند ، با خون های گروهی کهقرآن را به منظور یاری اشرار ، کنار گذاشتند. در طلب خون هایشان در بدر ، بر آمدند و رو برگرداندندبا تیزیِ شمشیرها و نیزه های خطرناک. به خداوند که پروردگار من است ، سوگند که همواره می زنمفاسقان را با شمشیر تیز بُرَنده ! این ، امروز بر من ، حقّ واجبی استو [گر نه] در همه روزها ، [وقت] در آغوش گرفتن و گفتگوست . در «زیارت ناحیه» ، آمده است : سلام بر حیّان بن حارث سَلمانی اَزْدی ! نام وی ، در «زیارت رجبیّه» هم آمده است .
1- .ر. ک: ص 353 ح 1736 .
2- .ر .ک : ص135 (سخنی درباره شهدای حمله نخست) .
3 / 8جَون مَولی أبی ذَرٍّ (1)ذکر جون فی المصادر بالأسماء التالیه : جوین (2) ، جون بن حویّ (3) ، جون بن حریّ (4) ، جوین أبی مالک (5) ، وحویّ (6) . وکان عبداً أسودَ من أصحاب الإمام الحسین علیه السلام (7) ، أراد أن یذهب للقتال فی یوم عاشوراء، إلّا أنّ الإمام طلب منه أن ینصرف عن ذلک ، لکنّه قال للإمام مصرّاً علی الذهاب : وَاللّهِ إنَّ ریحی لَمُنتِنٌ ، وإنَّ حَسَبی لَلَئیمٌ ، ولَونی لَأَسوَدُ ، فَتَنفَّس عَلَیَّ بِالجَنَّهِ ، فَیَطیبَ ریحی ، ویَشرُفَ حَسَبی ، ویَبیَضَّ وَجهی . لا وَاللّهِ لا اُفارِقُکُم حَتّی یَختَلِطَ هذَا الدَّمُ الأَسوَدُ مَعَ دِمائِکُم . (8) ثمّ دخل ساحه المعرکه وهجم علی العدوّ وهو ینشد هذه الأشعار: کَیفَ تَرَی الفُجّارُ ضَربَ الأَسوَدِبِالمَشرَفِیِّ (9) القاطِعِ المُهَنَّدِ (10) بِالسَّیفِ صَلتا (11) عَن بَنی مُحَمَّدِأذُبُّ عَنهُم بِاللِّسانِ وَالیَدِ 12 أرجو بِذاکَ الفَوزَ یَومَ المَورِدِمِنَ الإِلهِ الواحِدِ المُوَحَّدِ إذ لا شَفیعَ عِندَهُ کَأَحمَدِ . (12) وقاتل هذا الموالی الصادق لأهل البیت علیه السلام حتّی استشهد . وجاء فی روایه أنّ الإمام علیه السلام وقف علی جنازته ودعا له بما یلی : اللّهُمَّ بَیِّض وَجهَهُ ، وطَیِّب ریحَهُ وَاحشُرهُ مَعَ الأَبرارِ ، وعَرِّف بَینَهُ وبَینَ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ . (13) وروی عن الإمام زین العابدین علیه السلام أنّه عندما جاء الناس لدفن الشهداء بعد عشره أیّام ، کان عطر المسک یستشمّ من جنازته . (14) وجاء فی زیاره الناحیه المقدّسه : السَّلامُ عَلی جَونِ بنِ حَرِیٍّ مَولی أبی ذَرٍّ الغِفارِیِّ . (15) کما ذکر اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا . (16)
.
1- .رجال الطوسی : ص 99 ، مقاتل الطالبیین : ص 113 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 19 و ج 1 ص 237 و راجع: هذه الموسوعه : ج6 ص232ح 1686 .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 93 ، إعلام الوری : ج 1 ص 456.
3- .زیاره الناحیه بروایه بحار الأنوار : ج 45 ص 71 نقلاً عن الإقبال .
4- .زیاره الناحیه بروایه الإقبال : ج 3 ص 78 وفی نسخه «عون».
5- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 103.
6- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 420 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 393 و 403 ، الفتوح : ج 5 ص 108 ؛ الأمالی للشجری : ج 1 ص 172 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 121.
7- .رجال الطوسی : ص 99.
8- .راجع: ص 232 ح 1686 .
9- .المشرفیّه : سیوف نسبت إلی مشارف ؛ وهی قری من أرض العرب تدنو من الریف (الصحاح : ج 4 ص 1380 «شرف») .
10- .المهنّد : السیف المطبوع من حدید الهند (الصحاح : ج 2 ص 557 «هند») .
11- .صَلتا : أی مجرّدا ، یقال : أصلَتَ السیف ؛ إذا جرَّدَه من غمده . وضرَبَه بالسیف صَلتا (النهایه : ج 1 ص 45 «صلت») .
12- .الفتوح : ج 5 ص 108 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 403 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 19 وفیه «جون مولی أبیذرّ الغفّاری» ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 103 وفیه «جوین بن أبیمالک مولی أبیذرّ» وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 45 ص 23 .
13- .تسلیه المجالس : ج 2 ص 293 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 23.
14- .نفس المصدر.
15- .لیس فی روایه مصباح الزائر و المزار الکبیر «بن حرّی» راجع: ج 12 ص 262 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال).
16- .وفیها «جون مولی أبی ذرّ» راجع: ج 12 ص 118 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب).
3 / 8جَون ، غلام ابوذر
جَون ، که با نام های : جوین ، جون بن حَوی (1) ، جَون بن حَری (2) ، جُوَین بن ابی مالک و حَوی ، در منابع از او یاد شده است . وی ، برده سیاهی بود از یاران امام حسین علیه السلام . وی ، روز عاشورا خواست تا به میدان برود ؛ ولی امام علیه السلام از وی خواست که از این کار ، منصرف شود ؛ امّا جَون ، ضمن پافشاری برای رفتن به میدان ، به امام علیه السلام گفت : به خدا سوگند ، بویی بد ، تباری پست و رنگی سیاه دارم پس بهشت را از من دریغ مَدار تا بویم ، خوش و تبارم ، نیکو و رویم سپید شود ! نه! به خدا سوگند ، از شما جدا نمی شوم تا این که خون سیاهم با خون شما ، در آمیزد . سپس به میدان آمد و با خواندن این اشعار ، به صف دشمن ، حمله ور شد : فاجران ، چگونه می بینند شمشیر زدن سیاهی راکه با شمشیر مَشرَفی بُرَنده تیز می زند ؟ با شمشیری آخته ، از فرزندان محمّد صلی الله علیه و آله دفاع می کنم. (3)دفاع می کنم از آنان ، با زبان و دستم. با این کارها ، رستگاریِ روز وارد شدن (قیامت) رااز معبود یگانه تنها، امید دارم؛ زمانی که شفاعت کننده ای همانند احمد ، در پیشگاه او نیست . این خدمت گزار راستین آل محمّد صلی الله علیه و آله نیز جنگید تا به خیل شهیدان پیوست . در گزارشی آمده که امام علیه السلام ، بر سرِ جنازه او ایستاد و برای او ، این چنین دعا کرد : خداوندا ! صورت او را نورانی و بویش را خوش گردان و او را با نیکان ، محشور کن و میان او و محمّد و خاندان محمّد صلی الله علیه و آله ، آشنایی برقرار نما . از امام زین العابدین علیه السلام ، روایت شده که پس از ده روز که مردم ، برای دفن شهدا آمدند ، از جنازه او بوی مُشک، استشمام می شد . در «زیارت ناحیه مقدّسه» ، آمده است : سلام بر جون بن حَرِی (4) ، غلام ابو ذر غفاری ! در «زیارت رجبیّه» (5) هم نام وی آمده است .
.
1- .در زیارت ناحیه به روایت الاقبال ، این گونه آمده است .
2- .در زیارت ناحیه به روایت بحارالأنوار از الإقبال ، این گونه آمده است .
3- .این بیت ، در مصدر ، اشکالاتی داشت و ما صحیح آن را از متن های دیگر ، در این جا آورده ایم.
4- .در روایت مصباح الزائر و المزار الکبیر ، «بن حَرّی» نیامده است .
5- .در زیارت رجبیه ، «جون مولی أبی ذر» آمده است .
الملهوف فی ذِکرِ مَقتَلِ أصحابِ الإِمامِ عَلِیٍّ علیه السلام : بَرَزَ جَونٌ مَولی أبی ذَرٍّ ، وکانَ عَبدا أسوَدَ ، فَقالَ لَهُ الحُسَینُ علیه السلام : أنتَ فی إذنٍ مِنّی ؛ فَإِنَّما تَبِعتَنا طَلَبا لِلعافِیَهِ ، فَلا تَبتَلِ بِطَریقِنا . فَقالَ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، أنَا فِی الرَّخاءِ ألحَسُ قِصاعَکُم ، وفِی الشِّدَّهِ أخذُلُکُم ؟! وَاللّهِ إنَّ ریحی لَمُنتِنٌ ، وإنَّ حَسَبی لَلَئیمٌ ، ولَونی لَأَسوَدُ ، فَتَنفَسُ عَلَیَّ بِالجَنَّهِ ، فَیَطیبَ ریحی ، ویَشرُفَ حَسَبی ، ویَبیَضَّ وَجهی ، لا وَاللّهِ لا اُفارِقُکُم حَتّی یَختَلِطَ هذَا الدَّمُ الأَسوَدُ مَعَ دِمائِکُم . ثُمَّ قاتَلَ حَتّی قُتِلَ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ . (1)
3 / 9حَبیبُ بنُ مُظاهِرٍکان حبیب بن مظاهر الأسدی (2) ، والذی ذکر فی المصادر الرجالیّه والتاریخیّه باسم حبیب بن مظهّر (3) الفقعسیّ (4) أیضاً ، من خاصّه أصحاب الإمام علیّ والإمام الحسن والإمام الحسین علیهم السلام (5) ، بل استناداً إلی قول ابن حجر ، فإنّه أدرک عصر رسول اللّه صلی الله علیه و آله أیضاً . (6) کان فی عصر حکم الإمام علیّ علیه السلام ، أحدَ أعضاء جیشه الخاصّ والذی کان یسمّی ب «شرطه الخمیس» . (7) إنّ حدیث حبیب بن مظاهر مع میثم التّمار ورشید الهجری حول أحداث المستقبل ، تدلّ علی أنّهم کانوا من أصحاب سرّ الإمام علیّ علیه السلام ، وممّن یتمتّعون بکمالات معنویّه رفیعه ، وکانوا علی معرفه بعلم المنایا والبلایا . (8) کان من أوائل الذین دعوا الإمام الحسین علیه السلام للمجیء إلی الکوفه (9) ، وبعد دخول مسلم علیه السلام الکوفه وقراءه کتاب الإمام علیه السلام علی أهلها، قام عابس فأظهر نوعا من الشکّ بشأن صدق أهل الکوفه، وأقسم بأنّه یلبّی دعوه الإمام علیه السلام وسفیره ، ویحارب فی سبیل اللّه أعداءهما حتّی یلقی اللّه ، وقام بعده حبیبٌ وقال: رحمک اللّه ! قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک . ثمّ قال: وأنا واللّه الذی لا إله إلّا هو، علی مثل ما هذا علیه . (10) وبدأت بیعه الناس لمسلم بعد کلام هذین الشخصین (11) . وکان لحبیب دور فعّال فی أخذ البیعه من أهل الکوفه . (12) وبعد التحاقه بالإمام علیه السلام بذل جهوداً کثیره من أجل استقطاب الأفراد والمقاتلین من قبیله بنی أسد (13) إلی عسکر الإمام علیه السلام ومجابهه الأعداء . (14) تولّی حبیب فی یوم عاشوراء قیاده میسره عسکر الإمام علیه السلام (15) ، وکان یتمتّع بالسکینه بشکل عال ، وکان مسرورا عند اقترابه من الشهاده ، وفی نقلٍ أنّه کان یداعب أصحابه (16) ، وحینما قال له بریر : یا أخی! لَیسَ هذِهِ بِساعَهِ ضِحکٍ ! أجاب: فَأَیُّ مَوضِعٍ أحَقُّ مِن هذا بِالسُّرورِ ، وَاللّهِ ما هُوَ إلّا أن تَمیلَ عَلَینا هذِهِ الطَّغامُ بِسُیوفِهِم ، فَنُعانِقُ الحورَ العینَ . (17) وحمل علی جیش العدوّ وهو یرتجز هذه الأبیات : أنَا حَبیبٌ وأبی مُظاهِرُفارِسُ هَیجاءَ وحَربٍ تُسعَرُ أنتُم أعَدُّ عُدَّهً وأکثَرُونَحنُ أوفی مِنکُمُ وأصبَرُ ونَحنُ أعلی حُجَّهً وأظهَرُحَقّا وأتقی مِنکُمُ وأعذَرُ (18) وهکذا قاتل حتّی التحق بموکب شهداء کربلاء. کانت شهاده حبیب ألیمه جداً علی الإمام الحسین علیه السلام ، لذا فإنّه قال عند شهادته : أحتَسِبُ نَفسی وحُماهَ أصحابی . (19) وجاء فی زیاره الناحیه المقدّسه : (20) السَّلامُ عَلی حَبیبِ بنِ مُظاهِرٍ الأَسَدِیِّ . کما ذکر اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا (21) .
.
1- .الملهوف : ص 163 ، مثیر الأحزان : ص 63 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 22 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص416، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج2 ص18 ؛ الإرشاد : ج2 ص95، رجال الطوسی : ص100 وراجع: هذه الموسوعه : ج6 ص240 ح1687 وص242 ح 1689 و ص 244 ح 1690.
3- .جمهره النسب : ص 170 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 402 ، الأخبار الطوال : ص 256 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 567 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 182 وفیهما «مطهر» ؛ الاختصاص : ص 7 ، بحار الأنوار : ج 101 ص 340 و راجع : هذه الموسوعه : ج6 ص 242 ح 1688 .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 355 ، الإصابه : ج 2 ص 142 ، الفتوح : ج 5 ص 34 وراجع : جمهره النسب : ص 170.
5- .رجال الطوسی : ص 60 و 93 و 100 ، الاختصاص : ص 3 و 7 و8 ، ورجال البرقی : ص 4 و 7 ، رجال ابن داوود : ص 70.
6- .الإصابه : ج 2 ص 142 وفیه «حتیت بن مظهر بن رئاب بن الأشتر بن جحوان بن فقعس الکندی ثم الفقعسی ، له إدراک ، وعمّر حتی قتل مع الحسین بن علی علیه السلام » .
7- .راجع : رجال البرقی : ص 4.
8- .راجع : ص 240 ح 1687 .
9- .راجع : ج4 ص12 (القسم السابع/الفصل الثالث/کتب أهل الکوفه إلی الإمام علیه السلام یدعونه إلی القیام).
10- .راجع : ج 4 ص 72 (القسم السابع / الفصل الرابع / قدوم مسلم الکوفه وبیعه أهلها له) .
11- .وراجع : ج 4 ص 72 (القسم السابع / الفصل الرابع / قدوم مسلم الکوفه وبیعه أهلها له) .
12- .الأمالی للشجری : ج 1 ص 172 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 121.
13- .راجع : ج 5 ص 416 (الفصل الأوّل / جهود حبیب بن مظاهر لنصره الإمام علیه السلام فی السادس من المحرّم).
14- .راجع : ص 6 (الفصل الأوّل / استمهال لیله للصلاه والدعاء والاستغفار) و ص 94 (الفصل الثانی / احتجاجات الإمام علیه السلام علی جیش الکوفه) و ص 156 (صلاه الجماعه فی ظهر عاشوراء بإمامه الحسین علیه السلام ).
15- .راجع : ص 78 (الفصل الثانی / المواجهه بین جیش الهدی وجیش الضلاله).
16- .راجع : ص 72 (الفصل الأوّل / الترحاب بالشهاده).
17- .راجع: ص 242 ح 1687 .
18- .راجع: ص 244 ح 1690 .
19- .راجع : ص 248 ح 1690 .
20- .راجع: ج 12 ص260 ( القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال ) .
21- .راجع: ج 12 ص 118 ( القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / زیارته فی أوّل رجب ) .
الملهوف در یادکرد کشته شدن یاران امام علی علیه السلام : جَون ، غلام ابو ذر ، به میدان آمد . او برده ای سیاه بود . حسین علیه السلام به او فرمود : «تو مُجازی [ که نجنگی ] ؛ زیرا تو برای عافیت، در پیِ ما آمده ای . پس خود را درگیرِ گرفتاریِ ما مکن» . جَون گفت: ای فرزند پیامبر خدا ! من به گاه راحتی ، از شما بهره ببرم و به هنگام سختی ، رهایتان کنم ؟ ! به خدا سوگند، بوی من ، بد و تبارم ، پَست و رنگ پوستم ، سیاه است . آیا بهشت را از من دریغ می داری تا بویم ، خوش و تبارم ، نیکو و رویم سپید شود ؟ به خدا سوگند ، از شما جدا نمی شوم تا این خون سیاه با خون های شما ، در آمیزد ! سپس جنگید تا به شهادت رسید . خُشنودی خدا بر او باد !
3 / 9حبیب بن مُظاهر
حبیب بن مُظاهر اسدی که در منابع رجالی و تاریخی ، از وی با نام حبیب بن مُظهّر فَقعَسی نیز یاد شده ، از یاران خاصّ امام علی ، امام حسن و امام حسین علیهم السلام بوده است ؛ بلکه به گفته ابن حجر، دوران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نیز درک کرده است . وی در دوران حکومت امام علی علیه السلام ، یکی از اعضای «سپاه ویژه» ایشان که «شُرطَهُ الخَمیس» نامیده می شد ، بوده است. مذاکرات حبیب بن مظاهر با میثم تمّار و رُشَید هَجَری در باره آینده ، نشانه آن است که آنان، از اصحاب سِرّ امام علی علیه السلام ، و برخوردار از کمالات بلند معنوی و علم مَنایا و بلایا (مرگ ها و حادثه ها) بوده اند . وی، در زمره نخستین کسانی بود که از امام حسین علیه السلام برای آمدن به کوفه، دعوت کردند (1) و پس از ورود مسلم علیه السلام به کوفه و قرائت نامه امام علیه السلام برای مردم کوفه ، پس از عابِس که ضمن اظهار تردید در صداقت مردم کوفه ، سوگند یاد کرد که شخصا دعوت امام علیه السلام و نماینده ایشان را می پذیرد و برای رضای خدا با دشمنان آنان می جنگد تا خدا را ملاقات کند ، از جا برخاست و گفت : خداوند، تو را بیامرزد! آنچه را در نظر داشتی، با سخنی کوتاه، بیان کردی. سپس گفت: به خداوندی که جز او خدایی نیست، سوگند، من هم نظری همچون نظر او دارم. پس از سخنان این دو نفر ، بیعت مردم با مُسلم بن عقیل ، آغاز شد . (2) همچنین حبیب ، در بیعت گرفتن از مردم کوفه ، نقشی فعّال داشت . وی پس از حضور در کربلا نیز برای جذب نیرو برای سپاه امام علیه السلام از طایفه بنی اسد (3) و برخورد با دشمنان، تلاش های فراوانی داشت . (4) حبیب ، در روز عاشورا ، فرماندهی جناح چپ سپاه امام علیه السلام را به عهده داشت (5) و از آرامش و روحیه بسیار بالایی برخوردار بود . چنان که در آستانه شهادت، شاد بود و بر اساس نقلی ، با همرزمان خود، شوخی می کرد . (6) بُرَیر به او گفت : برادر ! الآن وقت خنده نیست . حبیب ، پاسخ داد : کجا برای شادمانی ، بهتر از این جا ؟ به خدا سوگند ، جز این نیست که این گروه اُوباش ، با شمشیرهایشان به ما هجوم می آورند و ما با حور العین ، هماغوش می شویم . وی ، در حالی که این اشعار را زمزمه می کرد ، به سپاه دشمن ، حمله ور شد : من ، حبیبم و پدرم ، مُظاهر استیکّه سوار پیکارجو ، میان شعله های جنگ . شما ، آماده تر و پُر شمارتریدو ما ، وفادارتر و شکیباتر از شماییم . ما ، حجّتی برتر و حقّی روشن تر داریمو از شما ، پرهیزگارتریم و دلیل بهتری داریم . او همچنان رزمید تا به خیل شهدای کربلا پیوست . شهادت حبیب ، برای امام حسین علیه السلام ، بسیار ناگوار بود . لذا هنگامی که وی شهید شد ، فرمود : من ، شهادت خود و یارانِ حمایتگرم را به حساب خدا می گذارم . در «زیارت ناحیه مقدّسه» ، آمده است : سلام بر حبیب بن مُظاهر اسدی ! نام وی در «زیارت رجبیّه» هم آمده است .
1- .ر .ک : ج 4 ص 13 (بخش هفتم / فصل سوم / نامه کوفیان به امام علیه السلام و دعوت او به قیام).
2- .ر. ک: ج 4 ص 73 (بخش هفتم / فصل چهارم / وارد شدن مسلم به کوفه و بیعت کوفیان با او).
3- .ر. ک: ج 5 ص 417 (فصل یکم / کوشش های حبیب بن مظاهر برای یاری امام علیه السلام در ششم محرّم).
4- .ر. ک: ص 7 (فصل یکم / شب را مهلت گرفتن برای نماز و دعا و استغفار) و ص 95 (فصل دوم / احتجاج های امام علیه السلام بر سپاه کوفه) و ص 157 (نماز جماعت در ظهر عاشورا به امامت امام حسین علیه السلام ).
5- .ر. ک: ص 79 (فصل دوم / رویارویی لشکر هدایت و لشکر گم راهی).
6- .ر. ک: ص 73 (فصل یکم / استقبال از شهادت با روی باز).
راجع: ص 362 (الفصل الثالث / مسلم بن عوسجه).
ملاحظهجدیر بالذکر روی الفاضل الدربندی فی کتاب أسرار الشهاده (1) حکایهً مفصّله حول لقاء حبیب بن مظاهر بمسلم بن عوسجه عند عطّار فی سوق الکوفه لشراء الصبغ ، وکذلک ذکر اُمورا اُخری من قبیل : کتاب الإمام الحسین إلی حبیب ودعوته لنصرته، حوار حبیب مع زوجته حول الذهاب إلی کربلاء، حوار غلام حبیب مع فرسه فی خارج الکوفه، کیفیّه وصول حبیب إلی کربلاء وإبلاغه سلام زینب علیه السلام عند وصوله کربلاء ، وغیرها من الحوادث التی لیس لها ذِکرٌ فی المصادر المعتبره، ومن المؤسف أنّ الکثیر من الخطباء والروادید یستندون إلیها .
1- .أسرار الشهاده : ج 2 ص 591 593 .
ر . ک : ص 363 (فصل سوم / مُسلم بن عَوسَجَه) .
نکتهگفتنی است که فاضل دربندی ، در کتاب أسرار الشهاده ، داستان مفصّلی را (1) در باره ملاقات حبیب بن مُظاهر با مُسلم بن عَوسَجه در مغازه عطّاری در بازار کوفه برای خرید رنگ، همچنین نامه امام حسین علیه السلام به حبیب و دعوت از او برای یاری خود، گفتگوی حبیب با همسرش در باره رفتن به کربلا ، سخن گفتن غلام حبیب با اسب وی در خارج از کوفه، چگونگی رسیدن حبیب به کربلا و ابلاغ سلام زینب علیهاالسلام به وی هنگام ورود به کربلا، نقل کرده است که مانند بسیاری از مطالب دیگر این کتاب ، در منابع معتبر ، اثری از آنها دیده نمی شود و متأسّفانه ، بسیاری از اهل منبر و مرثیه سرایان ، آنها را نقل می کنند .
.
1- .ر. ک : ج 1 ص 101 (درآمد / کتاب شناسی تاریخ عاشورا و عزاداری امام حسین علیه السلام ).
رجال الکشّی عن فضیل بن الزبیر :مَرَّ میثَمٌ التَّمّارُ عَلی فَرَسٍ لَهُ ، فَاستَقبَلَ حَبیبَ بنَ مُظاهِرٍ الأَسَدِیَّ عِندَ مَجلِسِ بَنی أسَدٍ ، فَتَحَدَّثا حَتَّی اختَلَفَ أعناقُ فَرَسَیهِما . ثُمَّ قالَ حَبیبٌ : لَکَأَنّی بِشَیخٍ أصلَعَ ضَخمِ البَطنِ یَبیعُ البِطّیخَ عِندَ دارِ الرِّزقِ ، قَد صُلِبَ فی حُبِّ أهلِ بَیتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، ویُبقَرُ بَطنُهُ عَلَی الخَشَبِ . فَقالَ میثَمٌ : وإنّی لَأَعرِفُ رَجُلاً أحمَرَ لَهُ ضَفیرَتانِ (1) یَخرُجُ لِیَنصُرَ ابنَ بِنتِ نَبِیِّهِ ، فَیُقتَلُ ویُجالُ بِرَأسِهِ بِالکوفَهِ . ثُمَّ افتَرَقا ، فَقالَ أهلُ المَجلِسِ : ما رَأَینا أحَدا أکذَبَ مِن هذَینِ ! قالَ : فَلَم یَفتَرِق أهلُ المَجلِسِ حَتّی أقبَلَ رُشَیدٌ الهَجَرِیُّ ، فَطَلَبَهُما فَسَأَلَ أهلَ المَجلِسِ عَنهُما ، فَقالوا : اِفتَرَقا ، وسَمِعناهُما یَقولانِ کَذا وکَذا ، فَقالَ رُشَیدٌ : رَحِمَ اللّهُ میثَما ! نَسِیَ : ویُزادُ فی عَطاءِ الَّذی یَجیءُ بِالرَّأسِ مِئَهُ دِرهَمٍ ، ثُمَّ أدبَرَ ، فَقالَ القَومُ : هذا وَاللّهِ أکذَبُهُم !! فَقالَ القَومُ : وَاللّهِ ما ذَهَبَتِ الأَیّامُ وَاللَّیالی حَتّی رَأَیناهُ مَصلوبا عَلی بابِ دارِ عَمرِو بنِ حُرَیثٍ ، وجیءَ بِرَأسِ حَبیبِ بنِ مُظاهِرٍ قَد قُتِلَ مَعَ الحُسَینِ علیه السلام ، ورَأَینا کُلَّ ما قالوا . وکانَ حَبیبٌ مِنَ السَّبعینَ الرِّجالِ الَّذینَ نَصَرُوا الحُسَینَ علیه السلام ، ولَقوا جِبالَ الحَدیدِ ، وَاستَقبَلُوا الرِّماحَ بِصُدورِهِم وَالسُّیوفَ بِوُجوهِهِم ، وهُم یُعرَضُ عَلَیهِمُ الأَمانُ وَالأَموالُ فَیَأبونَ ، ویَقولونَ : لا عُذرَ لَنا عِندَ رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله إن قُتِلَ الحُسَینُ علیه السلام ومِنّا عَینٌ تَطرِفُ ، حَتّی قُتِلوا حَولَهُ . ولَقَد مَزَحَ حَبیبُ بنُ مُظاهِرٍ الأَسَدِیُّ ، فَقالَ لَهُ یَزیدُ بنُ خُضَیرٍ الهَمدانِیُّ ، وکانَ یُقالُ لَهُ سَیِّدُ القُرّاءِ : یا أخی لَیسَ هذِهِ بِساعَهِ ضِحکٍ ! قالَ : فَأَیُّ مَوضِعٍ أحَقُّ مِن هذا بِالسُّرورِ ، وَاللّهِ ما هُوَ إلّا أن تَمیلَ عَلَینا هذِهِ الطَّغامُ (2) بِسُیوفِهِم ، فَنُعانِقُ الحورَ العینَ (3) .
1- .فی المصدر : «صفیدتان» ، وهو تصحیف .
2- .الطَّغَامُ : أوغاد الناس (الصحاح : ج 5 ص 1975 «طغم») .
3- .رجال الکشّی : ج 1 ص 292 الرقم 133 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 92 ح 33 .
رجال الکشّی به نقل از فُضَیل بن زُبیر : میثم تمّار ، سوار بر اسبش می رفت که حبیب بن مُظاهر اسدی را در مجلس قبیله بنی اسد ، دید . آنها با هم سخن گفتند تا آن جا که گردن اسب هایشان ، در هم فرو رفت. سپس حبیب گفت: گویی پیرمردی شکم بزرگ را می بینم که در دار الرزق ، خربزه می فروشد و به خاطر محبّت نسبت به خاندان پیامبرش ، به دار آویخته شده و بر همان چوبه دار ، شکمش را شکافته اند. میثم گفت : من نیز مردی سرخ رو ، با دو گیسوی بافته را می شناسم که بیرون می آید تا فرزند دختر پیامبرش را یاری دهد و کشته می شود و سرش را به کوفه می برَند . آن گاه ، آن دو از هم جدا شدند و اهل مجلس گفتند: دروغگوتر از این دو ، ندیده بودیم ! اهل مجلس ، هنوز متفرّق نشده بودند که رشید هَجَری آمد و از اهل مجلس ، در باره آن دو پرسید . گفتند : از هم جدا شدند و شنیدیم که این گونه می گویند. رشید گفت: خداوند ، میثم را رحمت کند! فراموش کرد که [ بگوید ]: و صد درهم ، بر جایزه آورنده سر [ ِ حبیب ] می افزایند. سپس ، رشید رفت و اهل مجلس گفتند: به خدا سوگند، این ، دروغگوترینِ آنان بود! همان مردم می گویند: به خدا سوگند، روزگاری نگذشت که میثم را بر درِ خانه عمرو بن حُرَیث ، به دار آویخته ، دیدیم . نیز شاهد بودیم که سرِ حبیب بن مُظاهر را که همراه با حسین علیه السلام کشته شده بود ، آوردند و همه آنچه را گفته بودند ، به چشم دیدیم . حبیب ، از هفتاد تن یارانِ یاری دهنده حسین علیه السلام بود که کوه هایی از آهن [ و شمشیر ]را پیشِ روی خود دیدند و با سینه و صورت ، به استقبال نیزه و شمشیر رفتند، در حالی که امان و مال ، به آنها پیشنهاد شده بود ؛ ولی آنان ، پاسخ رد دادند و گفتند: ما نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عذری نداریم ، اگر حسین علیه السلام کُشته شود و ما جانی در بدن داشته و نگاره گر باشیم . سپس ، گِرد او چرخیدند تا به شهادت رسیدند . حبیب [ در واپسین ساعات عمرش ] شوخی می کرد و یزید بن خُضَیر هَمْدانی که او را سَرورِ قاریان می خواندند ، به او گفت: برادر من ! اکنون ، وقت خنده نیست . حبیب گفت: کجا بهتر از این جا ، برای شادمانی است ؟ به خدا سوگند، جز این نیست که این اُوباش ، با شمشیرهایشان به سوی ما می آیند [ و ما را شهید می کنند ] و با حور العین ، هماغوش می شویم .
الأمالی للصدوق عن عبد اللّه بن منصور عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین عن أبیه عن جدّه [زین العابدین] علیهم السلام :ثُمَّ بَرَزَ حَبیبُ بنُ مُظَهَّرٍ الأَسَدِیُّ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ ، وهُوَ یَقولُ : أنَا حَبیبٌ وأبی مُظَهَّرُلَنَحنُ أزکی مِنکُمُ وأطهَرُ نَنصُرُ خَیرَ النّاسِ حینَ یُذکَرُ فَقَتَلَ مِنهُم أحَدا وثَلاثینَ رَجُلاً ، ثُمَّ قُتِلَ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ . (1)
الفتوح :وخَرَجَ ... حَبیبُ بنُ مُظاهِرٍ الأَسَدِیُّ ، وهُوَ یَرتَجِزُ ویَقولُ : أنَا حَبیبٌ وأبی مُظاهِرُفارِسُ هَیجاءَ (2) وحَربٍ تُسعَرُ أنتُمُ أعَدُّ عُدَّهً وأکثَرُونَحنُ أعلی حُجَّهً وأقهَرُ وأنتُمُ عِندَ الوَفاءِ أغدَرُونَحنُ أوفی مِنکُمُ وأصبَرُ ثُمَّ حَمَلَ فَلَم یَزَل یُقاتِلُ حَتّی قُتِلَ رَحِمَهُ اللّهُ . (3)
1- .الأمالی للصدوق : ص 224 ح 239 ، روضه الواعظین : ص 206 من دون إسنادٍ إلی أحدِ أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 44 ص 319 .
2- .الهیجاء : الحرب ، بالمدّ والقصر ، لأنها موطن غضب (لسان العرب : ج 2 ص 395 «هوج») .
3- .الفتوح : ج 5 ص 107 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 103 نحوه وفیه «فقتل اثنین وستّین رجلاً ، فقتله الحصین بن نمیر ، وعلق رأسه فی عنق فرسه» بدل «ثمّ حمل ...» ، بحار الأنوار : ج 45 ص 26 .
الأمالی ، صدوق به نقل از عبد اللّه بن منصور ، از امام صادق ، از پدرش امام باقر ، از جدّش امام زین العابدین علیهم السلام : سپس حبیب بن مُظاهر اسدی که رضوان خدا بر او باد ، به میدان مبارزه آمد ، در حالی که چنین رَجَز می خواند : من ، حبیبم و پدرم ، مُظهّر استما ، از شما پاک تر و پاکیزه تریم و بهترین مردم به گاه یادآوری را یاری می دهیم . آن گاه ، 31 تن از آنان را کُشت و سپس به شهادت رسید . رضوان خدا بر او باد !
الفتوح :حبیب بن مُظاهر اسدی ، به میدان آمد ، در حالی که رَجَز می خواند و می گفت: من ، حبیبم و پدرم ، مُظاهر استیّکه سوارِ پیکارجو، میان شعله های جنگ. شما ، آماده تر و پُرشمارتریدو ما ، با حجّت برتر و چیره تر . و شما ، خیانتکار در پیمانیدو ما از شما ، وفادارتر و شکیباتریم . سپس یورش بُرد و آن قدر جنگید تا به شهادت رسید . خدایش بیامرزد !
تاریخ الطبری عن أبی مخنف عن سلیمان بن أبی راشد عن حمید بن مسلم :قالَ [ الحُسَینُ علیه السلام فی ظُهرِ عاشوراءَ ] : سَلوهُم أن یَکُفّوا عَنّا حَتّی نُصَلِّیَ ، فَقالَ لَهُمُ الحُصَینُ بنُ تَمیمٍ : إنَّها لا تُقبَلُ ، فَقالَ لَهُ حَبیبُ بنُ مُظاهِرٍ : لا تُقبَلُ ! زَعَمتَ الصَّلاه مِن آل رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا تُقبَلُ ، وتُقبَلُ مِنکَ یا حِمارُ ؟ قالَ : فَحَمَلَ عَلَیهِم حُصَینُ بنُ تَمیمٍ ، وخَرَجَ إلَیهِ حَبیبُ بنُ مَظاهِرٍ ، فَضَرَبَ وَجهَ فَرَسِهِ بِالسَّیفِ ، فَشَبَّ ووَقَعَ عَنهُ ، وحَمَلَهُ أصحابُهُ فَاستَنقَذوهُ ، وأخَذَ حَبیبٌ یَقولُ : اُقسِمُ لَو کُنّا لَکُم أعداداأو شَطرَکُم وَلَّیتُمُ أکتادا (1) یا شَرَّ قَومٍ حَسَبا وآدا (2) قالَ : وجَعَلَ یَقولُ یَومَئِذٍ : أنَا حَبیبٌ وأبی مُظاهِرُفارِسُ هَیجاءَ وحَربٍ تُسعَرُ أنتُم أعَدُّ عُدَّهٌ وأکثَرُونَحنُ أوفی مِنکُمُ وأصبَرُ ونَحنُ أعلی حُجَّهً وأظهَرُحَقّا وأتقی مِنکُمُ وأعذَرُ وقاتَلَ قِتالاً شَدیدا ، فَحَمَلَ عَلَیهِ رَجُلٌ مِن بَنی تَمیمٍ فَضَرَبَهُ بِالسَّیفِ عَلی رَأسِهِ فَقَتَلَهُ وکانَ یُقالُ لَهُ : بُدَیلُ بنُ صُرَیمٍ مِن بَنی عُقفانَ وحَمَلَ عَلَیهِ آخَرُ مِن بَنی تَمیمٍ فَطَعَنَهُ فَوَقَعَ ، فَذَهَبَ لِیَقومَ ، فَضَرَبَهُ الحُصَینُ بنُ تَمیمٍ عَلی رَأسِهِ بِالسَّیفِ فَوَقَعَ ، ونَزَلَ إلَیهِ التَّمیمِیُّ فَاحتَزَّ رَأسَهُ . فَقالَ لَهُ الحُصَینُ : إنّی لَشَریکُکَ فی قَتلِهِ ، فَقالَ الآخَرُ : وَاللّهِ ما قَتَلَهُ غَیری ، فَقالَ الحُصَینُ : أعطِنیهِ اُعَلِّقهُ فی عُنُقِ فَرَسی کَیما یَرَی النّاسُ ویَعلَموا أنّی شَرِکتُ فی قَتلِهِ ، ثُمَّ خُذهُ أنتَ بَعدُ فَامضِ بِهِ إلی عُبَیدِ اللّهِ بنِ زِیادٍ ، فَلا حاجَهَ لی فیما تُعطاهُ عَلی قَتلِکَ إیّاهُ . قالَ : فَأَبی عَلَیهِ ، فَأَصلَحَ قَومُهُ فیما بَینَهُما عَلی هذا ، فَدَفَعَ إلَیهِ رَأسَ حَبیبِ بنِ مُظاهِرٍ ، فَجالَ بِهِ فِی العَسکَرِ قَد عَلَّقَهُ فی عُنُقِ فَرَسِهِ ، ثُمَّ دَفَعَهُ بَعدَ ذلِکَ إلَیهِ . فَلَمّا رَجَعوا إلَی الکوفَهِ أخَذَ الآخِرُ رَأسَ حَبیبٍ فَعَلَّقَهُ فی لَبانِ (3) فَرَسِهِ ، ثُمَّ أقبَلَ بِهِ إلَی ابنِ زِیادٍ فِی القَصرِ فَبَصُرَ بِهِ ابنُهُ القاسِمُ بنُ حَبیبٍ ، وهُوَ یَومَئِذٍ قَد راهَقَ ، فَأَقبَلَ مَعَ الفارِسِ لا یُفارِقُهُ ، کُلَّما دَخَلَ القَصرَ دَخَلَ مَعَهُ ، وإذا خَرَجَ خَرَجَ مَعَهُ ، فَارتابَ بِهِ ، فَقالَ : ما لَکَ یا بُنَیَّ تَتبَعُنی ؟ قالَ : لا شَیءَ ، قالَ : بَلی ، یا بُنَیَّ أخبِرنی ، قالَ لَهُ : إنَّ هذَا الرَّأسَ الَّذی مَعَکَ رَأسُ أبی ، أفَتُعطینیهِ حَتّی أدفِنَهُ ؟ قالَ : یا بُنَیَّ ، لا یَرضَی الأَمیرُ أن یُدفَنَ ، وأنَا اُریدُ أن یُثیبَنِی الأَمیرُ عَلی قَتلِهِ ثَوابا حَسَنا ، قالَ لَهُ الغُلامُ : لکِنَّ اللّهَ لا یُثیبُکَ عَلی ذلِکَ إلّا أسوَأَ الثَّوابِ ، أما وَاللّهِ لَقَد قَتَلتَ خَیرا مِنکَ ، وبَکی ، فَمَکَثَ الغُلامُ حَتّی إذا أدرَکَ لَم یَکُن لَهُ هِمَّهٌ إلَا اتِّباعُ أثَرِ قاتِلِ أبیهِ لِیَجِدَ مِنهُ غِرَّهً (4) فَیَقتُلَهُ بِأَبیهِ . فَلَمّا کانَ زَمانُ مُصعَبِ بنِ الزُّبَیرِ وغَزا مُصعَبٌ باجُمَیری (5) ، دَخَلَ عَسکَرَ مُصعَبٍ فَإِذا قاتِلُ أبیهِ فی فُسطاطِهِ (6) ، فَأَقبَلَ یَختَلِفُ فی طَلَبِهِ وَالتِماسِ غِرَّتِهِ ، فَدَخَلَ عَلَیهِ وهُوَ قائِلٌ نِصفَ النَّهارِ ، فَضَرَبَهُ بِسَیفِهِ حَتّی بَرَدَ . قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَنی مُحَمَّدُ بنُ قَیسٍ ، قالَ : لَمّا قُتِلَ حَبیبُ بنُ مُظاهِرٍ هَدَّ ذلِکَ حُسَینا علیه السلام وقالَ عِندَ ذلِکَ : أحتَسِبُ نَفسی وحُماهَ أصحابی . (7)
1- .أکتاد : أی جماعات (القاموس المحیط : ج 1 ص 332 «کتد») .
2- .الآد : الصُّلب (القاموس المحیط : ج 1 ص 275 «آد») . کأنّه أراد أنّ أصلاب آبائهم التی خرجت منها نطفهم خبیثه .
3- .اللبان : الصدر من ذی الحافر خاصّه (لسان العرب : ج 13 ص 377 «لبن») .
4- .الغِرَّه : الغفله (المصباح المنیر : ص 444 «غِرّه») .
5- .باجمیری:موضع دون تکریت (معجم البلدان : ج1 ص314) وراجع: الخریطه رقم5 فی آخر مجلّد8 .
6- .الفُسطاط : بیت من الشّعر (الصحاح : ج 3 ص 115 «فسط») .
7- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 439 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 567 نحوه ولیس فیه من «اُقسم» إلی «أعذر» وراجع : أنساب الأشراف : ج 3 ص 402 ومقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 17 19 ومثیر الأحزان : ص 62 و ص 65 .
تاریخ الطبری به نقل از ابو مِخنَف : سلیمان بن ابی راشد ، از حُمَید بن مسلم برایم نقل کرد : حسین علیه السلام ، در ظهر عاشورا فرمود : «از آنان بخواهید که دست نگه دارند تا نماز بخوانیم». حُصَین بن تمیم گفت: این [ نماز ] پذیرفته نمی شود ! حبیب بن مُظاهر گفت: پذیرفته نمی شود؟! گمان بُرده ای که نماز از خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نمی شود و از تو ای درازگوش ، پذیرفته می شود ؟! حُصَین بن تمیم ، به آنان یورش بُرد . حبیب بن مُظاهر نیز به سوی او بیرون آمد و با شمشیر به صورت اسبش زد . اسب ، دست هایش را بلند کرد و حُصَین ، از آن [ بر زمین ]افتاد و یارانش ، او را با خود بردند و نجاتش دادند . حبیب ، شروع به رَجَزخوانی کرد : سوگند یاد می کنم که اگر به شمارِ شما بودیمیا حتّی نصف شما ، گروه گروه ، فرار می کردید ای بدتباران و پلیدان ! و آن روز ، چنین رَجَز خواند : من ، حبیب هستم و پدرم ، مُظاهر استیکّه سوار پیکارجو، میان شعله های جنگ. شما ، آماده تر و پُرشمارتریدو ما ، وفادارتر و شکیباتر . و ما با حجّت برتر و حقّ آشکارتریمو از شما ، پرهیزگارتریم و دلیل بهتری داریم. سپس ، سخت جنگید . مردی از قبیله بنی تمیم به او حمله بُرد و با شمشیر ، به سرش زد و خون او را ریخت. نام آن مرد ، بُدَیل بن صُرَیم و از قبیله بنی عُقفان بود . مردی دیگر از بنی تمیم نیز به او حمله بُرد و او را با نیزه به زمین انداخت. حبیب ، خواست برخیزد که حُصَین بن تمیم ، با شمشیر بر سرش زد و او را دوباره [ بر زمین ] انداخت . مرد تمیمی ، فرود آمد و سرش را [ از تن ]جدا کرد . حُصَین به او گفت : من ، شریک تو در کُشتنِ او بودم . امّا او گفت: به خدا سوگند ، کسی جز من ، او را نکُشت . حُصَین گفت: سر را به من بده تا به گردن اسبم بیاویزم و مردم ببینند و شرکت جستنِ مرا در کُشتن او بدانند. سپس ، آن را بگیر و به نزد عبید اللّه بن زیاد ببر که من ، نیازی به جایزه کُشتن او ندارم . مرد تمیمی نپذیرفت ؛ ولی قومشان ، آن دو را بر همین گونه ای که گفته شد، صلح دادند و او ، سرِ حبیب بن مُظاهر را به حُصَین داد تا به گردن اسبش بیاویزد و میان لشکر بچرخانَد . سپس ، آن را به او بدهد . هنگامی که به کوفه بازگشتند، آن دیگری ، سرِ حبیب را گرفت و به سینه اسبش آویخت و با همان به دیدار ابن زیاد در کاخش رفت . قاسم پسر حبیب که آن زمان ، نوجوان بود ، او را دید و همراه سوار رفت و بی آن که از او جدا شود ، با وی به درون کاخ رفت و چون خارج شد ، با او بیرون آمد. سوار ، به او بدگمان شد و گفت: پسرکم ! چرا دنبال من می آیی ؟ گفت: چیزی نیست. گفت: چرا، پسرکم ! به من بگو. گفت: این سری که همراه توست، سرِ پدر من است. آیا آن را به من می دهی تا آن را به خاک بسپارم ؟ گفت: پسرکم ! امیر (ابن زیاد ) به دفن او رضایت نمی دهد و من می خواهم که امیر ، پاداش نیکویی در برابر کُشتن او به من بدهد . جوان به او گفت: امّا خداوند ، بر این کار، چیزی جز بدترین سزا به تو نمی دهد. بدان که به خدا سوگند ، بهتر از خودت را کُشته ای . آن جوان ، گریست و آن گاه ، صبر کرد تا بزرگ شد و همّ و غمّش جز این نبود تا قاتل پدرش را تعقیب کند و در نخستین فرصت ، او را به انتقام پدرش بکُشد . به روزگار فرمان روایی مُصعَب بن زبیر بر عراق و نبردش در باجُمَیرا ، آن پسر به اردوگاه مُصعَب ، وارد شد و قاتل پدرش را در خیمه اش دید . با استفاده از غفلت او ، به آن جا رفت و آمد کرد تا نیم روزی که به خواب رفته بود ، بر وی وارد شد و او را با شمشیر زد تا جان داد . محمّد بن قیس ، برای من (ابو مِخنَف) گفت : هنگامی که حبیب بن مُظاهر ، کشته شد، حسین علیه السلام آشفته گشت و فرمود : «خود و یارانِ یاری کننده ام را به حساب خدا می گذارم [ و شکیبایی می کنم] » .
3 / 10الحَجّاجُ بنُ مَسروقٍالحجّاج بن مسروق الجعفی (1) والذی سُمّی فی بعض المصادر بالحجّاج بن مسرور ، (2) هو أحد الأصحاب الأوفیاء لسیّد الشهداء علیه السلام ، والذی نال شرف الشهاده فی عاشوراء. وهو الذی بعثه الإمام الحسین علیه السلام إلی عبید اللّه بن الحرّ الجعفی کی یأتی لنصرته (3) . وهو الذی أذّن الظهر بإذن الإمام عند تصدّی جیش الحرّ بن یزید له علیه السلام (4) . وقد ذکرته بعض المصادر بوصفه مؤذّناً للإمام الحسین علیه السلام . (5) حمل علی صفوف العدوّ وهو ینشد هذه الأشعار حتّی التحق بربّه : أقدِم هُدیتَ هادِیا مَهدِیّافَالیَومَ تَلقی جَدَّکَ النَّبِیّا ثُمَّ أباکَ ذَا النَّدی (6) عَلِیّاذاکَ الَّذی نَعرِفُهُ وَصِیّا وَالحَسَنَ الخَیرَ التَّقِی الوَفِیّاوذَا الجَناحَینِ الفَتَی الکَمِیّا (7) وأسَدَ اللّهِ الشَّهیدَ الحَیّا (8) ورد اسمه فی زیاره الناحیه : السَّلامُ عَلی الحَجّاجِ بنِ مَسروقٍ الجُعفِیِّ . (9) کما ذکر اسمه فی الزیاره الرجبیّه . (10)
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 401 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 405 ، نسب معد : ج 1 ص 316 ، الاشتقاق : ص 409 ، الفتوح : ج 5 ص 109 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 103 وراجع: زیاره الناحیه والزیاره الرجبیه وهذه الموسوعه : ج6 ص250 ح1691 .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 78.
3- .راجع : ج 5 ص 268 (القسم السابع / الفصل السابع / استنصاره من عبید اللّه بن الحرّ).
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 400 .
5- .راجع : ج 5 ص 218 (القسم السابع / الفصل السابع / إغلاق الحرّ الطریق علی الإمام علیه السلام ) .
6- .فلان ندیُّ الکفّ : إذا کان سخیّا (الصحاح : ج 6 ص 2506 «ندا») .
7- .الکمیُّ : الشجاع (الصحاح : ج 6 ص 2477 «کمی») .
8- .الفتوح : ج 5 ص 109 ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 103 ولیس فیه من «والحسن» إلی «الحیّا» وفیه «فقتل خمسا وعشرین رجلاً» بدل «ثمّ حمل ...» .
9- .راجع: ج 12 ص 264 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال).
10- .راجع: ج 12 ص 120 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب).
3 / 10حَجّاج بن مَسروق
حَجّاج بن مَسروق جُعْفی ، که برخی از منابع ، وی را حَجّاج بن مَسرور نامیده اند ، یکی دیگر از یاران باوفای سیّد الشهدا علیه السلام است که در عاشورا ، به شرف شهادت ، نائل آمد . وی ، همان کسی است که امام حسین علیه السلام ، او را نزد عبید اللّه بن حُرّ جُعْفی فرستاد تا از او بخواهد که به یاری امام علیه السلام بیاید ، (1) و در جریان برخورد سپاه حُرّ بن یزید با امام علیه السلام ، به دستور امام علیه السلام ، اذان ظهر را گفت و منابع ، او را به عنوان مؤذّن حسین علیه السلام معرّفی کرده اند . (2) وی ، روز عاشورا ، با خواندن این اشعار ، به صف دشمن حمله کرد تا به لقاء اللّه پیوست : به پیش ، که تو ، هم هدایت شده ای و هم هدایت کنندهامروز ، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنی آن گاه ، پدر سخاوتمندت ، علی علیه السلام راهمان که ما ، او را وصی [ پیامبر ] می شناسیم . و حسنِ نیکوکارِ پرهیزگارِ وفادار راو [جعفر] دارای دو بال [ در بهشت ] ، جوان مردِ دلیر را و [حمزه] شیر خدا ، شهید جاویدان را . در «زیارت ناحیه» ، آمده است : سلام بر حَجّاج بن مَسروق جُعْفی ! نام وی در «زیارت رجبیّه» هم آمده است .
1- .ر. ک : ج 5 ص 269 (بخش هفتم / فصل هفتم / یاری خواستن از عبید اللّه بن حُر) .
2- .ر. ک : ج 5 ص 219 (بخش هفتم / فصل هفتم / بسته شدن راه بر امام علیه السلام توسّط حرّ).
مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی :خَرَجَ ... الحَجّاجُ بنُ مَسروقٍ وهُوَ مُؤَذِّنُ الحُسَینِ علیه السلام فَجَعَلَ یَقولُ : أقدِم حُسَینُ هادِیا مَهدِیّاالیَومَ نَلقی جَدَّکَ النَّبِیّا ثُمَّ أباکَ ذَا العُلا عَلِیّاوَالحَسَنَ الخَیرَ الرِّضَی الوَلِیّا وذَا الجَناحَینِ الفَتَی الکَمِیّاوأسَدَ اللّهِ الشَّهیدَ الحَیّا ثُمَّ حَمَلَ فَقاتَلَ ، حَتّی قُتِلَ . (1)
1- .مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 20 ؛ بحار الأنوار : ج 45 ص 25 نحوه .
مقتل الحسین علیه السلام ، خوارزمی :حَجّاج بن مَسروق که اذانگوی حسین علیه السلام بود ، به میدان آمد و این گونه رَجَز می خواند : ای حسین! به پیش که هدایت شده ای و هم هدایت کنندهامروز ، جدّت پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدار می کنی سپس ، پدر والایت، علی علیه السلام راو حسن علیه السلام ، نیکوکارِ پسندیده ولیّ را و [جعفر،] دارنده دو بال [ در بهشت ] ، جوان مرد دلیر راو [ حمزه ] شیر خدا ، شهید جاویدان را . سپس یورش برد و جنگید تا به شهادت رسید .
3 / 11الحُرُّ بنُ یَزیدَ الرِّیاحِیُّکان الحرّ بن یزید الریاحی (1) أحد وجهاء قبیله بنی تمیم (2) ، ولا تتوفّر معلومات اُخری عنه، إلّا أنّ مصیره بین أصحاب الإمام الحسین علیه السلام متمیّز وباعث للاعتبار کثیراً . کان الحر، الشخص الوحید الذی اجتاز فی یوم عاشوراء المسافه بین الجنّه والنار خلال ساعات قصیره ، وصعد بنفسه من حضیض الشقاوه إلی قمّه السعاده، لذا فإنّ مصیر الحرّ دلیل واضح علی اختیار الإنسان الطریق الصحیح للحیاه . کان الحرّ أوّل من أغلق الطریق علی الإمام الحسین وأصحابه (3) ، وإنّ انتخابه بوصفه قائداً للجیش حیث قام بأوّل مواجهه للإمام (4) ، یدلّ علی الاعتماد الکامل للحکم الاُمویّ علیه . لم یکن الذنب الذی اقترفه الحرّ ذنباً صغیراً، إلّا أنّه عندما شاهد نفسه بین الجنّه والنار، لم یغرّه الظاهر الخادع للدنیا والذی کانت جهنّم تکمن فی باطنه، فاختار مع شهداء کربلاء الآخرین طریق الجنّه ، وقال بشأن هذا الاختیار : إنّی وَاللّهِ اُخَیِّرُ نَفسی بَینَ الجَنَّهِ وَالنّارِ ، ووَاللّهِ لا أختارُ عَلَی الجَنَّهِ شَیئا ولَو قُطِّعتُ وحُرِّقتُ . (5) وهذه رساله تعلیمیّه لجمیع الذین تنتابهم الحیره عند مفترق طریق الجنّه والنار، وخاصّه الشباب. وبعد اختیاره طریق الجنّه، ضرب فرسه وتوجّه نحو خیام سیّد الشهداء ویده علی رأسه ، وکان یکرّر مع نفسه هذه العبارات أثناء الطریق : اللّهُمَّ إنّی تُبتُ إلَیکَ فَتُب عَلَیَّ ، فَقَد أرعَبتُ قُلوبَ أولِیائِکَ وأولادِ بِنتِ نَبِیِّکَ . وبسبب الخطأ الکبیر الذی ارتکبه الحرّ کان یحتمل ألّا تُقبل توبته. لذا فإنّه عندما وصل إلی الإمام علیه السلام قال : جُعِلتُ فِداکَ ! أنَا صاحِبُکَ الَّذی حَبَسَکَ عَنِ الرُّجوعِ وجَعجَعَ بِکَ ، وَاللّهِ ما ظَنَنتُ أنَّ القَومَ یَبلُغونَ بِکَ ما أری ، وأنَا تائِبٌ إلَی اللّهِ ، فَهَل تَری لی مِن تَوبَهٍ ؟ فأجابه الإمام الحسین علیه السلام : نَعَم ، یَتوبُ اللّهُ عَلَیکَ ، فَانزِل . فقال الحرّ : أنَا لَکَ فارِسا خَیرٌ مِنّی راجِلاً ، وإلَی النُّزولِ یَؤولُ آخِرُ أمری . ثمّ أضاف قائلاً: فإِذا کُنتُ أوَّلَ مَن خَرَجَ عَلَیکَ ، فَأئذَن لی أن أکونَ أوَّلَ قَتیلٍ بَینَ یَدَیکَ ، لَعَلّی أکونُ مِمَّن یُصافِحُ جَدَّکَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله غَدا فِی القِیامَهِ . (6) ویدلّ کلام الحرّ هذا علی اعتقاده الراسخ بالمبدأ والمعاد ، وهذا هو الذی أدّی إلی فلاحه . ثمّ تقدّم نحو جیش الکوفه، ووعظهم فی خطبه ألقاها فیهم ، ثمّ هجم علیهم وقاتل حتّی استشهد . فحمله أصحاب الإمام من ساحه القتال وفیه رمق من الحیاه وجعلوه مقابل الإمام علیه السلام . فتکلّم الإمام وهو جالس عنده بکلمات جدیره بالتأمل جدّا . فقال علیه السلام وهو یمسح التراب عن وجه الحرّ : أنتَ الحُرُّ کَما سَمَّتکَ اُمُّکَ ، حُرٌّ فِی الدُّنیا وحُرٌّ فِی الآخِرَهِ . (7) وجاء فی زیاره الناحیه المقدّسه : السَّلامُ عَلَی الحُرِّ بنِ یَزیدَ الرِّیاحِیِّ . (8) کما ذکر اسمه فی الزیاره الرجبیّه أیضا . (9)
1- .جمهره أنساب العرب : ص 227 ، جمهره النسب : ص 216 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 392 وفیه «الحر بن یزید الحنظلی ثم النهشلی» ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 383 وفیه «الحر بن یزید الحنظلی» ؛ رجال الطوسی : ص 100 وراجع : زیاره الناحیه و الزیاره الرجبیه و هذه الموسوعه : ج6 ص260 ح1693 .
2- .الأمالی للشجری : ج 1 ص 172 ، الحدائق الوردیّه : ج 1 ص 121 ؛ تذکره الخواص : ص 251.
3- .راجع : ج 5 ص 218 (القسم السابع / الفصل السابع / إغلاق الحر الطریق علی الإمام علیه السلام ) .
4- .مقاتل الطالبیین : ص 111 وراجع : هذه الموسوعه : ج 5 ص 216 (القسم السابع / الفصل السابع / إشخاص الحرّ للإتیان بالإمام علیه السلام إلی الکوفه) و ص 286 (الفصل السابع / کتاب ابن زیاد إلی الحرّ یأمره بتضییق الأمر علی الإمام علیه السلام ) .
5- .راجع : ص 258 ح 1692 .
6- .راجع: ص 276 ح 1699 .
7- .راجع : ص 276 ح 1699 .
8- .راجع: ج 12 ص 260 (القسم الثالث عشر / الفصل الثالث عشر / الزیاره الثانیه بروایه الإقبال).
9- .راجع: ج 12 ص 118 (القسم الثالث عشر / الفصل الثانی عشر / زیارته فی أوّل رجب).